Analytic
Thứ Sáu, ngày 23 tháng 08 năm 2019, 09:25:27

Cầu thang nhà dài: Biểu tượng mẫu hệ trong văn hóa Gia Rai

PV - 09:54, 02/07/2021

Cộng đồng các dân tộc thiểu số vùng Trường Sơn -Tây Nguyên nói chung, người Gia Rai nói riêng theo chế độ mẫu hệ. Đặc trưng chế độ mẫu hệ trong xã hội truyền thống của người Gia Rai được biểu hiện ở nhiều khía cạnh trong cuộc sống, từ quan hệ gia đình như con cái theo họ mẹ, phụ nữ có quyền bắt chồng đến các vật dụng, kiến trúc, nghệ thuật điêu khắc... Chiếc cầu thang nhà dài là vật dụng biểu hiện rõ nét yếu tố mẫu hệ trong quan niệm sống của người Gia Rai.

Nhà dài với chiếc cầu thang ngay đầu hồi của người Jrai ở Krông Pa. Ảnh: Ksor Nam
Nhà dài với chiếc cầu thang ngay đầu hồi của người Gia Rai ở Krông Pa. Ảnh: Ksor Nam

Nhà dài (sang glông) là kiến trúc độc đáo của người Gia Rai. Nhà dài không chỉ là nơi sinh hoạt gia đình mà đôi khi còn là nơi để hội họp khi cần giải quyết các công việc của làng (nhà của già làng, trưởng thôn). Các hoạt động hội họp này thường được tiến hành ngay tại gian nhà khách (anih toai). Khi làm nhà dài, người Gia Rai thường dùng gỗ để làm cột, vì kèo, ván lót sàn; tranh dùng để lợp; tre nứa, lồ ô đập dập dùng để làm vách... Điểm nổi bật trong kiến trúc nhà dài của người Gia Rai là chiếc cầu thang. Mỗi nhà dài đều có một cầu thang chính đặt ngay đầu hồi mặt chính của ngôi nhà và một cầu thang phụ ở phía sau. Đôi khi, người ta còn làm thêm những cầu thang phụ khác để lên xuống cửa hông khi có việc hoặc khi thực hành các nghi thức, lễ cúng. Loại cầu thang này được làm rất đơn giản, chỉ bằng một đoạn thân cây tre hoặc gỗ nhỏ.

Chiếc cầu thang (kơnam) ở phía trước là nơi khách đến nhà phải đi qua. Độ dài-rộng, lớn-bé của cầu thang tùy thuộc vào việc gia chủ làm nhà cao hay thấp, điều kiện kinh tế giàu hay nghèo. Nguyên liệu để làm cầu thang thông thường là gỗ cà chít. Đây là loại gỗ tốt, có độ bền cao, ít mục ruỗng, nứt nẻ, mối mọt. Người Gia Rai quan niệm số lẻ là số may mắn. Do vậy, số bậc trên mỗi cầu thang cũng được xem xét, tính toán cẩn trọng và làm theo số lẻ (3, 5, 7), nhưng thường gặp nhiều nhất là loại cầu thang với 7 bậc cấp.

Cầu thang chính nhà dài Gia Rai phong phú về loại hình và được biểu hiện dưới nhiều dạng thức khác nhau: cầu thang đơn giản (không có các chi tiết điêu khắc); cầu thang có điêu khắc đôi bầu vú (tơsâu) của người phụ nữ; cầu thang có điêu khắc biểu tượng mặt trăng (yă blan)...

Cầu thang nhà dài Gia Rai được chia làm 2 phần: phần thứ nhất là các bậc thang, được đục đẽo sao cho phù hợp với bàn chân (đi nghiêng) và sải bước khi lên xuống nhà dài; phần thứ hai là đầu trên của cầu thang, nơi có các chi tiết điêu khắc, thường chiếm khoảng 1/4 chiều dài của cầu thang. Tuy nhiên, đây chỉ là tỷ lệ tương đối vì còn phụ thuộc vào chiều dài hoặc số lượng bậc trên mỗi cầu thang và độ cao-thấp ở mỗi nhà. Phần trên của cầu thang được vạt cong nhẹ, mềm mại, có tạo hình 2 bầu vú, cánh hoa hoặc mặt trăng rất sinh động.

Những họa tiết này được xem là biểu trưng của quyền lực người phụ nữ, nét uy quyền trong văn hóa mẫu hệ của người Gia Rai.

Bầu vú là biểu tượng cho sự sinh tồn, là mạch nguồn của sự sống, cũng như người mẹ, người vợ có bầu vú thể hiện tính phồn thực, để nuôi dưỡng đời sống con người. Đây còn là biểu tượng cho sự căng đầy, no đủ trong cuộc sống của con người. Chi tiết điêu khắc mặt trăng trên cầu thang nhà dài Gia Rai cũng là biểu tượng mang tính âm (nữ). Các họa tiết trang trí trên cầu thang cũng được xem là biểu tượng của sự giàu có và quyền quý. Xưa kia, chỉ những gia đình khá giả, có tiếng nói trong buôn làng mới làm cầu thang với các họa tiết trang trí sống động này. Nếu như nhà dài của người Ê Đê thường có 2 cầu thang với 2 biểu tượng: mặt trăng (tính âm), mặt trời (tính dương), thì ở người Gia Rai, chúng tôi chưa bắt gặp cầu thang có biểu tượng mang tính dương. Phải chăng đây là một trong những điểm khác biệt giữa người Gia Rai và người Ê Đê? Vấn đề này cần tiếp tục tìm hiểu, nghiên cứu.

Mặc dù được biểu hiện dưới nhiều dạng thức khác nhau nhưng nhìn chung, cầu thang nhà dài Gia Rai bên cạnh việc thể hiện nữ quyền còn là biểu tượng phồn thực trong đời sống của người Gia Rai từ xưa đến nay.

Người Gia Rai theo tín ngưỡng đa thần, vạn vật hữu linh. Do đó, việc chọn cây làm nhà dài nói chung, làm cầu thang nói riêng phải được thực hiện theo những nghi thức nghiêm ngặt. Trước khi lấy gỗ, họ đều cúng tạ thần linh xin phép được mang cây gỗ đó về làm nhà, cầu thang, lễ vật thông thường là con gà và ghè rượu. Người thợ làm phải là người có uy tín, tay nghề cao, óc thẩm mỹ tốt, được lựa chọn cẩn thận, khi đó cầu thang mới đẹp, các bậc thang mới đều, thẳng. Để hoàn thiện một chiếc cầu thang có các chi tiết điêu khắc, người thợ mất khoảng 2 đến 3 ngày. Sự khéo léo của người thợ được thể hiện rõ nét qua việc tạo hình các chi tiết bày trí trên cầu thang một cách cân đối. Đây cũng là một trong những chi tiết quan trọng trong tín ngưỡng của người Gia Rai. Họ quan niệm rằng, bầu vú trên cầu thang của người Gia Rai phải căng tròn, cân đối hài hòa thì gia chủ mới có được cuộc sống đủ đầy, ấm no.

Nhà dài là không gian sinh sống, gắn kết bao thế hệ của người Gia Rai. Cầu thang nhà dài không những là một tác phẩm điêu khắc mà còn là biểu tượng sinh động cho chế độ mẫu hệ cũng như giá trị phồn thực trong ý niệm của người Gia Rai. Bên cạnh chức năng là một vật dùng để lên xuống, cầu thang nhà dài còn là đặc trưng tiêu biểu trong kiến trúc, văn hóa truyền thống của người Gia Rai ở vùng Đông Nam tỉnh. Trong điều kiện ngày nay, khi xã hội ngày càng phát triển cũng chính là lúc những đặc trưng trong văn hóa truyền thống đó dần bị mai một. Những ngôi nhà dài, những chiếc cầu thang sinh động dần bị thay thế bằng những ngôi nhà hiện đại. Dẫu biết sự biến đổi là không thể không xảy ra, nhưng làm thế nào để thích ứng với sự biến đổi mà vẫn bảo tồn được giá trị cốt lõi của văn hóa truyền thống là một vấn đề cần được sự quan tâm, chung sức của cộng đồng.

Ý kiến độc giả
Mã bảo mật
Tin cùng chuyên mục
Đền tháp Po Klong Garai: Biểu tượng vững bền của văn hóa Chăm

Đền tháp Po Klong Garai: Biểu tượng vững bền của văn hóa Chăm

Đền tháp Po Klong Garai, là một trong những công trình kiến trúc và điêu khắc tiêu biểu và nổi bật của người Chăm được bảo tồn khá nguyên vẹn. Tháp tọa lạc trên đồi Lá trầu (Mbuen Hala), thuộc phường Đô Vinh, thành phố Phan Rang - Tháp Chàm, tỉnh Ninh Thuận. Văn khắc bằng chữ Chăm cổ trên đá sa thạch cung cấp những thông tin về văn hóa, lịch sử quý giá như công lao và thần tích của vua Po Klong Garai, các hoạt động tế lễ, cúng bái và tổ chức xã hội của người Chăm.
Tin nổi bật trang chủ
Thủ tướng: Quyết tâm giải ngân 100% vốn đầu tư công năm 2025

Thủ tướng: Quyết tâm giải ngân 100% vốn đầu tư công năm 2025

Chủ trì Hội nghị thúc đẩy động lực tăng trưởng đầu tư công năm 2025, Thủ tướng Phạm Minh Chính yêu cầu quyết tâm giải ngân 100% vốn đầu tư công trong năm 2025 (mục tiêu trước đây là 95%), đồng thời coi kết quả giải ngân đầu tư công là căn cứ quan trọng để đánh giá mức độ hoàn thành nhiệm vụ, đánh giá cán bộ, nếu không hoàn thành thì phải kiểm điểm, xử lý.
Chương trình MTQG 1719 giải quyết nhiều vấn đề dân sinh hiệu quả cho đồng bào DTTS ở Vân Canh

Chương trình MTQG 1719 giải quyết nhiều vấn đề dân sinh hiệu quả cho đồng bào DTTS ở Vân Canh

Công tác Dân tộc - T.Nhân-H.Trường - 1 giờ trước
Thời gian qua, từ nguồn lực hỗ trợ của Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi (Chương trình MTQG 1719), các cấp chính quyền ở huyện Vân Canh (Bình Định) đã tập trung đầu tư cơ sở hạ tầng, hỗ trợ các dự án phát triển sản xuất, đem lại nguồn thu nhập ổn định cho người dân.
Đền tháp Po Klong Garai: Biểu tượng vững bền của văn hóa Chăm

Đền tháp Po Klong Garai: Biểu tượng vững bền của văn hóa Chăm

Sắc màu 54 - Bá Minh Truyền - 1 giờ trước
Đền tháp Po Klong Garai, là một trong những công trình kiến trúc và điêu khắc tiêu biểu và nổi bật của người Chăm được bảo tồn khá nguyên vẹn. Tháp tọa lạc trên đồi Lá trầu (Mbuen Hala), thuộc phường Đô Vinh, thành phố Phan Rang - Tháp Chàm, tỉnh Ninh Thuận. Văn khắc bằng chữ Chăm cổ trên đá sa thạch cung cấp những thông tin về văn hóa, lịch sử quý giá như công lao và thần tích của vua Po Klong Garai, các hoạt động tế lễ, cúng bái và tổ chức xã hội của người Chăm.
Tạo động lực cho công tác bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống từ Chương trình MTQG 1719

Tạo động lực cho công tác bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống từ Chương trình MTQG 1719

Dân tộc - Tôn giáo - Minh Thu - 1 giờ trước
Trong thời gian qua, việc triển khai hiệu quả Dự án 6 về “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021 - 2030; giai đoạn I: từ năm 2021 - 2025 (Chương trình MTQG 1719) đã và đang tạo động lực quan trọng để công tác bảo tồn, phát huy hiệu quả các giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào các DTTS ngày càng lan tỏa và đi vào thực chất.
Việt Nam là điển hình toàn cầu về bảo vệ và phát huy giá trị các di sản

Việt Nam là điển hình toàn cầu về bảo vệ và phát huy giá trị các di sản

Tìm trong di sản - Minh Nhật - 1 giờ trước
Khẳng định Việt Nam là điển hình toàn cầu về bảo vệ và phát huy giá trị các di sản, Giám đốc Trung tâm Di sản thế giới của UNESCO Lazare Eloundou Assomo đề nghị Việt Nam chia sẻ các kinh nghiệm quý với các quốc gia trên thế giới.
Hà Nội là điểm đến văn hóa, nghệ thuật hàng đầu châu Á

Hà Nội là điểm đến văn hóa, nghệ thuật hàng đầu châu Á

Bản sắc và hội nhập - Hồng Phúc - 1 giờ trước
Tạp chí Time Out của Anh vừa công bố 20 thành phố văn hóa, nghệ thuật nổi bật nhất thế giới năm 2025. Thủ đô Hà Nội xếp thứ 9 trong danh sách này và đứng đầu các điểm đến ở châu Á.
Đánh thức tiềm năng du lịch từ sản vật quê Bác

Đánh thức tiềm năng du lịch từ sản vật quê Bác

Bản tin tổng hợp của Báo Dân tộc và Phát triển. Bản tin sáng ngày 17/5, có những thông tin đáng chú ý sau: Đặc sắc Lễ hội Điện Trường Bà. Chùa Tây Thiên Tam Đảo. Đánh thức tiềm năng du lịch từ sản vật quê Bác. Cùng các tin tức thời sự khác trong vùng đồng bào DTTS và miền núi.
Ngân hàng Chính sách Xã hội: Phát huy sức mạnh nội lực, hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ

Ngân hàng Chính sách Xã hội: Phát huy sức mạnh nội lực, hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ

Tin tức - Phương Linh - 1 giờ trước
Ngày 19/5, Ngân hàng Chính sách Xã hội (CSXH) tổ chức thành công Hội nghị tuyên dương điển hình tiên tiến giai đoạn 2020 - 2025. Hội nghị vinh dự có sự hiện diện của lãnh đạo các bộ, ban, ngành Trung ương, đại diện các tổ chức chính trị - xã hội, cùng Ban lãnh đạo Ngân hàng CSXH, các điển hình tiên tiến trong toàn hệ thống. Sự kiện được tổ chức trực tiếp và kết nối trực tuyến đến các điểm cầu trên toàn quốc.
Bộ luật Hình sự (sửa đổi): Nâng mức hình phạt tù đối với tội phạm về môi trường, ma túy và vi phạm quy định về an toàn thực phẩm

Bộ luật Hình sự (sửa đổi): Nâng mức hình phạt tù đối với tội phạm về môi trường, ma túy và vi phạm quy định về an toàn thực phẩm

Thời sự - Hoàng Quý - 1 giờ trước
Sáng 20/5, tiếp tục chương trình Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV, dưới sự điều hành của Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Hồng Thanh, Quốc hội họp phiên toàn thể ở Hội trường nghe Tờ trình và Báo cáo thẩm tra dự án Bộ luật Hình sự (sửa đổi).
Phòng ngừa tiêu cực, tham nhũng, bảo đảm chất lượng xây dựng nhà ở xã hội

Phòng ngừa tiêu cực, tham nhũng, bảo đảm chất lượng xây dựng nhà ở xã hội

Thời sự - Hoàng Quý - 1 giờ trước
Sáng 20/5, tiếp tục chương trình Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV, dưới sự điều hành của Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Hồng Thanh, Quốc hội nghe Tờ trình và Báo cáo thẩm tra dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về thí điểm về một số cơ chế, chính sách đặc thù phát triển nhà ở xã hội.
Triển khai thực hiện Dự án 8: Hiện thực hóa mục tiêu “Không để ai bị bỏ lại phía sau”

Triển khai thực hiện Dự án 8: Hiện thực hóa mục tiêu “Không để ai bị bỏ lại phía sau”

Xã hội - Thúy Hồng - 1 giờ trước
Sáng 20/5, Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam tổ chức Hội nghị tổng kết Dự án 8 “Thực hiện bình đẳng giới và giải quyết những vấn đề cấp thiết đối với phụ nữ và trẻ em” thuộc Chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021 - 2030, giai đoạn I: Từ 2021 - 2025; đề xuất nội dung, giải pháp Dự án giai đoạn II: năm 2026 - 2030. Hội nghị được tổ chức theo hình thức trực tiếp và trực tuyến.
Bình Định: Lễ hội Cầu ngư Vạn đầm Xương Lý được phê duyệt dự án để phát triển du lịch

Bình Định: Lễ hội Cầu ngư Vạn đầm Xương Lý được phê duyệt dự án để phát triển du lịch

Xã hội - T.Nhân - H.Trường - 1 giờ trước
Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTT&DL) Hoàng Đạo Cương vừa ký Quyết định số 1417/QĐ-BVHTTDL phê duyệt Dự án Bảo tồn và phát huy giá trị Lễ hội Cầu ngư Vạn đầm Xương Lý (xã Nhơn Lý, Tp. Quy Nhơn, tỉnh Bình Định) phục vụ phát triển du lịch, gắn với xây dựng nông thôn mới.