Analytic
Thứ Sáu, ngày 23 tháng 08 năm 2019, 09:25:27

Cầu thang nhà dài: Biểu tượng mẫu hệ trong văn hóa Gia Rai

PV - 09:54, 02/07/2021

Cộng đồng các dân tộc thiểu số vùng Trường Sơn -Tây Nguyên nói chung, người Gia Rai nói riêng theo chế độ mẫu hệ. Đặc trưng chế độ mẫu hệ trong xã hội truyền thống của người Gia Rai được biểu hiện ở nhiều khía cạnh trong cuộc sống, từ quan hệ gia đình như con cái theo họ mẹ, phụ nữ có quyền bắt chồng đến các vật dụng, kiến trúc, nghệ thuật điêu khắc... Chiếc cầu thang nhà dài là vật dụng biểu hiện rõ nét yếu tố mẫu hệ trong quan niệm sống của người Gia Rai.

Nhà dài với chiếc cầu thang ngay đầu hồi của người Jrai ở Krông Pa. Ảnh: Ksor Nam
Nhà dài với chiếc cầu thang ngay đầu hồi của người Gia Rai ở Krông Pa. Ảnh: Ksor Nam

Nhà dài (sang glông) là kiến trúc độc đáo của người Gia Rai. Nhà dài không chỉ là nơi sinh hoạt gia đình mà đôi khi còn là nơi để hội họp khi cần giải quyết các công việc của làng (nhà của già làng, trưởng thôn). Các hoạt động hội họp này thường được tiến hành ngay tại gian nhà khách (anih toai). Khi làm nhà dài, người Gia Rai thường dùng gỗ để làm cột, vì kèo, ván lót sàn; tranh dùng để lợp; tre nứa, lồ ô đập dập dùng để làm vách... Điểm nổi bật trong kiến trúc nhà dài của người Gia Rai là chiếc cầu thang. Mỗi nhà dài đều có một cầu thang chính đặt ngay đầu hồi mặt chính của ngôi nhà và một cầu thang phụ ở phía sau. Đôi khi, người ta còn làm thêm những cầu thang phụ khác để lên xuống cửa hông khi có việc hoặc khi thực hành các nghi thức, lễ cúng. Loại cầu thang này được làm rất đơn giản, chỉ bằng một đoạn thân cây tre hoặc gỗ nhỏ.

Chiếc cầu thang (kơnam) ở phía trước là nơi khách đến nhà phải đi qua. Độ dài-rộng, lớn-bé của cầu thang tùy thuộc vào việc gia chủ làm nhà cao hay thấp, điều kiện kinh tế giàu hay nghèo. Nguyên liệu để làm cầu thang thông thường là gỗ cà chít. Đây là loại gỗ tốt, có độ bền cao, ít mục ruỗng, nứt nẻ, mối mọt. Người Gia Rai quan niệm số lẻ là số may mắn. Do vậy, số bậc trên mỗi cầu thang cũng được xem xét, tính toán cẩn trọng và làm theo số lẻ (3, 5, 7), nhưng thường gặp nhiều nhất là loại cầu thang với 7 bậc cấp.

Cầu thang chính nhà dài Gia Rai phong phú về loại hình và được biểu hiện dưới nhiều dạng thức khác nhau: cầu thang đơn giản (không có các chi tiết điêu khắc); cầu thang có điêu khắc đôi bầu vú (tơsâu) của người phụ nữ; cầu thang có điêu khắc biểu tượng mặt trăng (yă blan)...

Cầu thang nhà dài Gia Rai được chia làm 2 phần: phần thứ nhất là các bậc thang, được đục đẽo sao cho phù hợp với bàn chân (đi nghiêng) và sải bước khi lên xuống nhà dài; phần thứ hai là đầu trên của cầu thang, nơi có các chi tiết điêu khắc, thường chiếm khoảng 1/4 chiều dài của cầu thang. Tuy nhiên, đây chỉ là tỷ lệ tương đối vì còn phụ thuộc vào chiều dài hoặc số lượng bậc trên mỗi cầu thang và độ cao-thấp ở mỗi nhà. Phần trên của cầu thang được vạt cong nhẹ, mềm mại, có tạo hình 2 bầu vú, cánh hoa hoặc mặt trăng rất sinh động.

Những họa tiết này được xem là biểu trưng của quyền lực người phụ nữ, nét uy quyền trong văn hóa mẫu hệ của người Gia Rai.

Bầu vú là biểu tượng cho sự sinh tồn, là mạch nguồn của sự sống, cũng như người mẹ, người vợ có bầu vú thể hiện tính phồn thực, để nuôi dưỡng đời sống con người. Đây còn là biểu tượng cho sự căng đầy, no đủ trong cuộc sống của con người. Chi tiết điêu khắc mặt trăng trên cầu thang nhà dài Gia Rai cũng là biểu tượng mang tính âm (nữ). Các họa tiết trang trí trên cầu thang cũng được xem là biểu tượng của sự giàu có và quyền quý. Xưa kia, chỉ những gia đình khá giả, có tiếng nói trong buôn làng mới làm cầu thang với các họa tiết trang trí sống động này. Nếu như nhà dài của người Ê Đê thường có 2 cầu thang với 2 biểu tượng: mặt trăng (tính âm), mặt trời (tính dương), thì ở người Gia Rai, chúng tôi chưa bắt gặp cầu thang có biểu tượng mang tính dương. Phải chăng đây là một trong những điểm khác biệt giữa người Gia Rai và người Ê Đê? Vấn đề này cần tiếp tục tìm hiểu, nghiên cứu.

Mặc dù được biểu hiện dưới nhiều dạng thức khác nhau nhưng nhìn chung, cầu thang nhà dài Gia Rai bên cạnh việc thể hiện nữ quyền còn là biểu tượng phồn thực trong đời sống của người Gia Rai từ xưa đến nay.

Người Gia Rai theo tín ngưỡng đa thần, vạn vật hữu linh. Do đó, việc chọn cây làm nhà dài nói chung, làm cầu thang nói riêng phải được thực hiện theo những nghi thức nghiêm ngặt. Trước khi lấy gỗ, họ đều cúng tạ thần linh xin phép được mang cây gỗ đó về làm nhà, cầu thang, lễ vật thông thường là con gà và ghè rượu. Người thợ làm phải là người có uy tín, tay nghề cao, óc thẩm mỹ tốt, được lựa chọn cẩn thận, khi đó cầu thang mới đẹp, các bậc thang mới đều, thẳng. Để hoàn thiện một chiếc cầu thang có các chi tiết điêu khắc, người thợ mất khoảng 2 đến 3 ngày. Sự khéo léo của người thợ được thể hiện rõ nét qua việc tạo hình các chi tiết bày trí trên cầu thang một cách cân đối. Đây cũng là một trong những chi tiết quan trọng trong tín ngưỡng của người Gia Rai. Họ quan niệm rằng, bầu vú trên cầu thang của người Gia Rai phải căng tròn, cân đối hài hòa thì gia chủ mới có được cuộc sống đủ đầy, ấm no.

Nhà dài là không gian sinh sống, gắn kết bao thế hệ của người Gia Rai. Cầu thang nhà dài không những là một tác phẩm điêu khắc mà còn là biểu tượng sinh động cho chế độ mẫu hệ cũng như giá trị phồn thực trong ý niệm của người Gia Rai. Bên cạnh chức năng là một vật dùng để lên xuống, cầu thang nhà dài còn là đặc trưng tiêu biểu trong kiến trúc, văn hóa truyền thống của người Gia Rai ở vùng Đông Nam tỉnh. Trong điều kiện ngày nay, khi xã hội ngày càng phát triển cũng chính là lúc những đặc trưng trong văn hóa truyền thống đó dần bị mai một. Những ngôi nhà dài, những chiếc cầu thang sinh động dần bị thay thế bằng những ngôi nhà hiện đại. Dẫu biết sự biến đổi là không thể không xảy ra, nhưng làm thế nào để thích ứng với sự biến đổi mà vẫn bảo tồn được giá trị cốt lõi của văn hóa truyền thống là một vấn đề cần được sự quan tâm, chung sức của cộng đồng.

Ý kiến độc giả
Mã bảo mật
Tin nổi bật trang chủ
Tổng Bí thư Tô Lâm hội kiến Thủ tướng Nhật Bản

Tổng Bí thư Tô Lâm hội kiến Thủ tướng Nhật Bản

Chiều 27/4, tại Trụ sở Trung ương Đảng, Tổng Bí thư Tô Lâm hội kiến Chủ tịch Đảng Dân chủ Tự do, Thủ tướng Nhật Bản Ishiba Shigeru nhân dịp Thủ tướng Nhật Bản Ishiba Shigeru và Phu nhân sang thăm chính thức Việt Nam.
Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn dâng hương tưởng niệm các Anh hùng Liệt sĩ tại tỉnh Quảng Trị

Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn dâng hương tưởng niệm các Anh hùng Liệt sĩ tại tỉnh Quảng Trị

Thời sự - PV - 20:30, 27/04/2025
Nhân kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 - 30/4/2025), chiều 27/4, Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn và Đoàn công tác đến dâng hoa, dâng hương tri ân các Anh hùng Liệt sĩ tại Nghĩa trang Liệt sĩ quốc gia Trường Sơn và Nghĩa trang Liệt sĩ quốc gia Đường 9, tỉnh Quảng Trị.
Tạm giữ hình sự đối tượng dùng giấy chứng minh Công an nhân dân giả xin bỏ qua vi phạm nồng độ cồn

Tạm giữ hình sự đối tượng dùng giấy chứng minh Công an nhân dân giả xin bỏ qua vi phạm nồng độ cồn

Pháp luật - Duy Chí - 16:39, 27/04/2025
Ngày 27/4, Cơ quan Cảnh sát Điều tra Công an tỉnh Bình Dương đã quyết định tạm giữ hình sự đối với Lê Văn Tố (SN 1991, thường trú tại huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh) để điều tra làm rõ hành vi “Sử dụng tài liệu giả của cơ quan, tổ chức”.
Thường trực Chính phủ cho ý kiến về 4 nội dung quan trọng

Thường trực Chính phủ cho ý kiến về 4 nội dung quan trọng

Thời sự - PV - 16:15, 27/04/2025
Ngày 27/4, Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì cuộc họp của Thường trực Chính phủ tiếp tục cho ý kiến về 4 nội dung quan trọng phục vụ Kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XV chuẩn bị khai mạc đầu tháng 5/2025.
Khai trương Trung tâm Báo chí phục vụ Lễ kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước

Khai trương Trung tâm Báo chí phục vụ Lễ kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước

Tin tức - Tào Đạt - 16:02, 27/04/2025
Trưa 27/4, tại trụ sở Hội Nhà báo TP. Hồ Chí Minh, Ban Chỉ đạo Trung ương kỷ niệm các ngày lễ lớn và sự kiện lịch sử quan trọng của đất nước trong 3 năm 2023 – 2025 (gọi tắt là Ban Chỉ đạo) ra mắt Trung tâm Báo chí Lễ kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 – 30/4/2025).
Chính thức phát hành bộ tem đặc biệt Kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước

Chính thức phát hành bộ tem đặc biệt Kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước

Tin tức - Anh Trúc - 15:49, 27/04/2025
Nhằm góp phần tuyên truyền sâu rộng về tầm vóc thời đại và ý nghĩa lịch sử to lớn của Đại thắng mùa Xuân năm 1975, ngày 27/4/2025, tại Trụ sở Hội Nhà báo TP. Hồ Chí Minh, Bộ Khoa học và Công nghệ phối hợp với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Ủy ban nhân dân TP. Hồ Chí Minh và Tổng Công ty Bưu điện Việt Nam trang trọng tổ chức Lễ phát hành đặc biệt bộ tem bưu chính "Kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 – 30/4/2025)".
Trưng bày chuyên đề "Non sông liền một dải"

Trưng bày chuyên đề "Non sông liền một dải"

Bản tin tổng hợp của Báo Dân tộc và Phát triển. Bản tin chiều nay ngày 25/4, có những thông tin đáng chú ý sau: Trưng bày chuyên đề "Non sông liền một dải". Chùa Trăm Gian - Danh thắng của xứ Đoài. Tiếng khèn gọi bạn. Cùng các tin tức thời sự khác trong vùng đồng bào DTTS và miền núi.
Những loại nước rất tốt cho người bệnh tiểu đường

Những loại nước rất tốt cho người bệnh tiểu đường

Sức khỏe - Minh Nhật - 15:45, 27/04/2025
Uống nước chanh nghệ, nước ép lựu và cà chua hay sinh tố hạt lanh vào buổi sáng giúp tăng khả năng hấp thụ các chất dinh dưỡng, ổn định nồng độ glucose, góp phần kiểm soát đường huyết.
Đột kích xưởng sản xuất mì chính, dầu ăn, bột canh giả quy mô lớn ở Phú Thọ

Đột kích xưởng sản xuất mì chính, dầu ăn, bột canh giả quy mô lớn ở Phú Thọ

Pháp luật - Minh Nhật - 15:42, 27/04/2025
Công an tỉnh Phú Thọ vừa đột kích xưởng sản xuất của Công ty TNHH Famimoto Việt Nam (xã Thụy Vân, TP. Việt Trì, tỉnh Phú Thọ) thu giữ hàng chục nghìn lít dầu ăn và hơn 70 tấn bột nêm, bột canh, mì chính giả.
Thu giữ 100 tấn thực phẩm chức năng giả dành cho người già, trẻ em mác châu Âu

Thu giữ 100 tấn thực phẩm chức năng giả dành cho người già, trẻ em mác châu Âu

Pháp luật - Minh Nhật - 15:37, 27/04/2025
Nhiều sản phẩm có chất lượng chỉ đạt dưới 30% so với công bố, nhập từ Trung Quốc, nhưng được nhóm đối tượng này in bao bì sản phẩm nhập khẩu từ Mỹ, châu Âu... sau đó tuồn ra thị trường.
Tổng duyệt diễu binh, diễu hành kỷ niệm 50 năm thống nhất đất nước: Khẳng định giá trị lịch sử

Tổng duyệt diễu binh, diễu hành kỷ niệm 50 năm thống nhất đất nước: Khẳng định giá trị lịch sử

Tin tức - Tào Đạt - 15:33, 27/04/2025
Sáng 27/4, tại trục đường Lê Duẩn, Quận 1, TP. Hồ Chí Minh, Tiểu ban Diễu binh, diễu hành trong Lễ kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước đã tổ chức Tổng duyệt Lễ diễu binh, diễu hành kỷ niệm 50 năm Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 - 30/4/2025). Đây là hoạt động chuẩn bị quan trọng đặc biệt trước Lễ kỷ niệm chính thức vào sáng 30/4.
Gia Lai: Mưa lớn kèm dông lốc khiến 69 căn nhà bị tốc mái

Gia Lai: Mưa lớn kèm dông lốc khiến 69 căn nhà bị tốc mái

Tin tức - Ngọc Thu - 15:14, 27/04/2025
Ngày 27/4, ông Võ Ngọc Châu - Trưởng phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Krông Pa (Gia Lai) cho biết, trận mưa lớn kèm giông lốc xảy ra trên địa bàn huyện vào ngày 24/4 đã gây thiệt hại nghiêm trọng, làm 69 căn nhà bị tốc mái và nhiều diện tích cây trồng của người dân bị ảnh hưởng nặng nề.