Plei Ơi Nơi lưu giữ “di sản trong di sản”

Những dấu tích lịch sử

Di tích lịch sử Plei Ơi thuộc xã Ayun Hạ, huyện Phú Thiện, tỉnh Gia Lai là nơi cư trú của những vị Pơtao Apui cuối cùng, còn bảo lưu những yếu tố lịch sử văn hóa cổ xưa. Theo sách Pơtao Apui tư liệu và nhận định, từ đời Pơtao Apui thứ 10 là Siu Y, làng của các Pơtao được dời đến khu vực Plei Ơi ngày nay. Đây là vùng đất bằng phẳng, có ngọn núi ba hòn, người Gia Rai gọi là Chư Tao Yang - nơi diễn ra Lễ cầu mưa của Yang Pơtao Apui và lưu giữ thanh gươm quyền năng.

Di tích Plei Ơi bao gồm: Núi Chư Tao Yang; Ao Ơi Y (ao của Pơtao thứ 10 tên Ơi Y); khu nhà mồ (nơi chôn cất Pơtao Ơi Luynh và Ơi Nhót); khu vực 3 ngôi nhà (trong đó có nhà ông Siu Luynh). Đây là những dấu tích gắn liền với sự xuất hiện của các Pơtao Apui và truyền thuyết về thanh gươm thần.

Plei Ơi được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng Di tích quốc gia theo Quyết định số 281/QĐ/BT ngày 24/3/1993. Những năm gần đây, UBND tỉnh Gia Lai đã đề xuất Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch điều chỉnh khoanh vùng bảo vệ di tích Plei Ơi với tổng diện tích 24,37ha, gồm khu vực I (10,35ha) và khu vực II (14,02ha).

Nhiều thế kỷ trôi qua, cộng đồng các DTTS ở Tây Nguyên nói chung, người Gia Rai nói riêng vẫn nhắc đến vua Lửa như thần linh có sức mạnh huyền bí. Lễ Cầu mưa của Yang Pơtao Apui được người Gia Rai trong vùng gìn giữ và duy trì.

Thanh gươm thần và nghi lễ của Pơtao Apui

Theo sử liệu, Pơtao Apui xuất hiện từ khoảng thế kỷ XV, trải qua 14 đời và tồn tại hơn 5 thế kỷ. Việc truyền ngôi của các Pơtao Apui không theo hình thức cha truyền con nối mà là sự lựa chọn trong dòng họ.

Vị Pơtao đầu tiên là Ksor Chloi gắn liền với truyền thuyết thanh gươm thần. Đến đời Rcom Anur lấy vợ họ Siu và có con trai tên Siu Bôm. Sau khi Rcom Anur qua đời, Siu Bôm là người kế tục. Từ đó, các thế hệ dòng họ Siu thay nhau kế vị và gìn giữ thanh gươm thần.

Siu Luynh là người được chọn kế vị thứ 14 nhưng chưa làm lễ tiếp nhận gươm nên chưa được gọi là Pơtao. Dù vậy, nhiều người trong cộng đồng Gia Rai vẫn xem Siu Luynh là vị Pơtao Apui thứ 14 và thực hiện các nghi thức tín ngưỡng của một Pơtao.

Đến năm 1999, Siu Luynh qua đời, hiện tượng vua Lửa chính thức tan rã. Hiện nay, việc thực hiện các nghi lễ cầu mưa do các phụ tá Rơ Lan Hieo và Siu Phơr đảm nhiệm.

Sự tồn tại của các Pơtao Apui gắn liền với thanh gươm quyền năng và Lễ Cầu mưa của Yang Pơtao Apui. Thanh gươm là di vật quan trọng nhất của các Pơtao Apui, là vật thể gắn liền với các nghi thức, lễ cúng và các yếu tố văn hóa phi vật thể làm nên giá trị cốt lõi của di sản.

Thanh gươm gắn với nghi lễ quan trọng của Pơtao Apui, đó là lễ nhận gươm. Người được chọn làm kế vị phải được làm lễ nhận gươm mới chính thức trở thành Pơtao. Việc lưu giữ và thờ cúng thanh gươm cũng theo những quy định nghiêm ngặt.

Nếu như lễ nhận gươm là nghi lễ quan trọng nhất trong đời của Pơtao Apui, thì Lễ Cầu mưa là nghi lễ quan trọng nhất mà các Pơtao Apui thực hiện. Lễ Cầu mưa phản ánh nguyện vọng của cư dân nông nghiệp, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, sức khỏe bình an. Lễ Cầu mưa thường được tổ chức từ tháng 3 đến tháng 5 dương lịch hằng năm. Với những giá trị đặc sắc, năm 2015, Lễ Cầu mưa của Yang Pơtao Apui được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.

Những dấu tích còn lại ở Plei Ơi, truyền thuyết về các Pơtao Apui, thanh gươm thần và Lễ Cầu mưa giúp ta hiểu thêm về lịch sử phát triển của cộng đồng các DTTS ở Tây Nguyên nói chung, người Gia Rai nói riêng. Đặc biệt, cuối tháng 3/2025, UBND tỉnh Gia Lai phối hợp với Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam tổ chức Hội thảo khoa học về di tích lịch sử quốc gia Plei Ơi chủ đề “Vua Lửa - Huyền thoại và hiện thực; giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị di tích Plei Ơi.” Hội thảo nhằm nêu bật những giá trị của hiện tượng Pơtao Apui trong quá khứ và hiện tại, đồng thời là cơ sở đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị di tích lịch sử Plei Ơi trong giai đoạn hiện nay.