Dâng cúng lễ vật tại Lễ Kỳ Yên tại An Giang (Ảnh: Kim Loan)Một mỹ tục thể hiện khát vọng ấm no
Buổi đầu đi khai phá vùng đất phương Nam đầy “sương lam chướng khí”, đứng trước thiên tai và hiểm họa khôn lường, những lưu dân Nam tiến đầu tiên đã nghĩ đến việc thờ cúng Thần để cầu an cho xóm làng.
Lễ Kỳ Yên là nghi lễ cầu cho “mưa thuận gió hòa, quốc thái dân an”. Tùy theo phong tục mỗi nơi mà lễ này sẽ được ấn định về thời gian, thứ tự và chi tiết. Tuy nhiên, thường thì các Lễ Kỳ Yên phải được tiến hành trang trọng tại một ngôi đình, đền, miếu… thời gian tổ chức trong 3 ngày, gồm 2 phần: Lễ và Hội.
Đình làng ở Nam Bộ mỗi năm có 2 lệ cúng, đó là: Lễ Thượng điền (khi thu hoạch xong) và lễ Hạ điền (khi bắt đầu xuống ruộng). Tục Kỳ Yên có thể gộp chung với Thượng Điền hoặc Hạ Điền, hay được tổ chức thành một lễ riêng biệt, tùy từng địa phương.
Ông Nguyễn Bá Vinh – Trưởng ban Tế tự Đình thần Mỹ Phước, TP.Long Xuyên, tỉnh An Giang, chia sẻ, mục đích trước tiên của buổi lễ là cầu nguyện thần linh phù hộ độ trì cho quốc thái dân an, phong hòa vũ thuận, gia gia an lạc.
“Mình cúng để thể hiện lòng biết ơn đó chính là đạo lý làm người. Chúng tôi muốn nhắc nhở đến bà con rằng, chúng ta là người Việt Nam, luôn luôn có truyền thống uống nước nhớ nguồn. Người Việt Nam cũng luôn luôn ghi nhận công lao của các bậc tiền nhân đã có công khai mở bờ cõi, giữ gìn đất nước và tạo điều kiện cho chúng ta có cuộc sống yên lành như hôm nay”, ông Vinh nói.
Từ tín ngưỡng đó mà Lễ hội Kỳ Yên ở mỗi địa phương đều có chung một điểm là được tổ chức rất trang trọng ở phần Lễ và vui tươi ở phần Hội. Trong phần Lễ có các nghi thức: rước sắc thần về đình; dâng hương, dâng rượu, dâng trà, đọc bài văn tế cầu nguyện và cảm tạ các thần Thành Hoàng, Tiên hiền, Hậu hiền, thần Nông, thần Hổ, ông Nam Hải, bà Ngũ Hành… đã phù hộ cho dân làng có được cuộc sống ấm no. Những người đứng ra tế lễ hoặc tham gia vào nghi thức tế lễ thường là những bậc cao niên, người có chức sắc, hoặc có uy tín trong cộng đồng dân cư.
Lễ Thay khăn Sắc Thần trong Lễ Kỳ Yên tại đình Bình Thủy (Cần Thơ)Sự kết hợp hài hòa giữa tâm linh và văn hóa
Điều làm nên nét đặc sắc của tục Kỳ Yên đó là phần hội. Phần hội ở đây thường gồm các chương trình: múa lân, múa rồng, các trò chơi dân gian. Người dân đến với Lễ Kỳ Yên ngoài mục đích cầu phước, cầu tài, cầu lộc, cầu thọ, còn là dịp ôn lại truyền thống lịch sử của ông cha đã khai hoang lập ấp. Đồng thời, được thỏa sức thưởng thức các chương trình nghệ thuật, như: hát bội, cải lương. Trong ngày Lễ Kỳ Yên, hát xướng văn nghệ không chỉ để giải trí thông thường mà chương trình văn nghệ được xây dựng có nội dung hàm chưa các đạo lý và kết thúc có hậu.
Lễ Kỳ Yên cũng là dịp để mọi người thi thố tài nghệ, sự khéo léo thông qua các vật phẩm cúng tế, trưng bày được kết bằng hoa quả, cây lá, sản vật địa phương… Một số nơi, Lễ Kỳ Yên còn là dịp để giới thiệu các loại trái cây đầu mùa. Hay có nơi còn tổ chức đua ghe, đua xuồng, triển lãm gia súc, gia cầm…
Đam mê xem hát bội vui vẻ, ông Hồ Văn Hậu, người dân đi cúng Lễ Kỳ Yên ở đình Phú Hựu (Đồng Tháp) cho biết: Ngày xưa cúng đình là chỉ có hát bội thôi, nay có thêm hò quảng nữa. Cứ hát ở đâu là tôi đi theo đó vì tôi rất mê loại hình nghệ thuật này.
Ở Nam Bộ có đến hàng trăm ngôi đình, đền, miếu…hằng năm, các nơi này hầu hết đều tổ chức Lễ Kỳ Yên. Dựa trên mốc lịch sử ra đời, quy mô tổ chức và những cổ lệ được truyền thừa trong lễ hội mà nhiều Lễ Kỳ Yên ở một số địa phương đã được công nhận là Di sản phi vật thể quốc gia của Việt Nam.
Tại Lễ hội Kỳ Yên đình Bình Thủy, phường Bình Thủy, quận Bình Thủy, TP. Cần Thơ, Lễ hội được tổ chức cố định từ ngày 12 - 14, tháng tư (âm lịch). Đình Bình Thủy là công trình có giá trị về kiến trúc nghệ thuật cổ truyền của người Việt giai đoạn khai hoang miền Tây Nam Bộ được xây dựng vào năm 1844 và vua Tự Đức phê sắc phong thần cho làng là Bổn Cảnh Thành Hoàng vào ngày 29/11 năm Nhâm Tý (1852).
Lễ hội Kỳ Yên đình Bình Thủy là minh chứng quan trọng về lịch sử định cư trên vùng đất này của người Việt; Sắc phong vua ban thể hiện sự công nhận của chế độ quân chủ về mặt hành chính, sự hình thành làng xã và ngôi đình thờ Thành Hoàng. Nghi Lễ Kỳ Yên góp phần củng cố niềm tin của cộng đồng về cuộc sống bình yên, thể hiện văn hóa đặc trưng của cư dân gốc nông nghiệp lúa nước, cầu cho mưa thuận, gió hòa, trời yên, biển lặng...
Với giá trị tiêu biểu, Lễ hội Kỳ Yên đình Bình Thủy được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2018.
Lễ Kỳ Yên là biểu tượng của tinh thần đoàn kết và lòng biết ơn sâu sắc mà người dân Nam Bộ dành cho tổ tiên và quê hương. Đây là một phần của lịch sử mà còn là một phần của hồn cốt, góp phần làm phong phú thêm bản sắc văn hóa đặc trưng của Nam Bộ. Cũng chính vì là cổ lệ tốt đẹp được sinh ra từ trong quá trình lao động mà nhiều thế hệ tiếp nối ở Tây Nam Bộ đã có ý thức giữ gìn, phát huy để lấy đó làm niềm tự hào của riêng quê hương mình.
