Analytic
Thứ Sáu, ngày 23 tháng 08 năm 2019, 09:25:27

Rối nước -“Hiện thân” sống động của những giá trị nhân sinh trong đời sống tinh thần nơi làng quê

Vũ Mừng - 17:15, 26/04/2024

Tiếng trống, tiếng mõ rộn rã thúc giục từng hồi, những đợt pháo thăng thiên, pháo mở cờ ngoạn mục vang lên, từng con rối bắt đầu được thổi hồn, thoát ẩn thoát hiện tài tình trên mặt nước. Dưới mái thủy đình ngói đỏ cong cong, múa rối nước chính là kho tàng lưu giữ nét văn hóa dân gian Bắc Bộ, là “hiện thân” sống động của những giá trị nhân sinh trong đời sống tinh thần, của những làng quê vùng đồng bằng sông Hồng.

Người dân thôn Bàn Thạch háo hức mong chờ các tiết mục rối nước trong đêm hội làng. Ảnh: Vũ Thanh Nam
Người dân thôn Bàn Thạch háo hức mong chờ các tiết mục rối nước trong đêm hội làng. Ảnh: Vũ Thanh Nam

Phác họa lịch sử

Với người dân thôn Bàn Thạch còn gọi là làng Rạch, thuộc xã Hồng Quang, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định, nghệ thuật múa rối nước, là niềm tự hào văn hóa đã in sâu trong tiềm thức của nhiều thế hệ.

Trong lịch sử hình thành và phát triển của mình, loại hình nghệ thuật rối nước đã được nhắc tới cách đây gần 1000 năm. Căn cứ theo văn bia Sùng Thiện Diên Linh dựng năm 1121 thời vua Lý Nhân Tông tại chùa Đọi (Hà Nam) có ghi, Nhân dân bày trò rối nước cho vua xem với ba câu thơ minh họa cả lời và động tác: “Nàng tiên từ trên không sa xuống/ Cất lên tiếng hát véo von/ Ca ngợi công đức đầu tiên của vị vua hiền”.

Còn tại Bàn Thạch, theo nhiều tư liệu còn được lưu giữ tại địa phương, vào năm Cảnh Hưng thứ 16 (1755) cụ Mai Văn Kha làm nghề thợ chạm, đã đứng ra tập hợp những người biết múa rối trong thôn lập nên phường rối nước. Sẵn nghề tạc tượng, sơn mài, các thành viên phường rối đã tự tạo tác nên các con trò như: Chú tễu, tiên nữ, long, ly, quy, phượng…

Trải qua gần 300 năm lưu giữ và phát triển, cùng với Nguyên Xá (Đông Hưng, Thái Bình), Nhân Hòa (Vĩnh Bảo, Hải Phòng) hay Đào Thục (Đông Anh, Hà Nội), thôn Bàn Thạch cũng được xem là một trong những cái nôi của nghệ thuật múa rối nước miền Bắc. Những nghệ nhân rối nước của Bàn Thạch còn lưu giữ hơn 40 tích trò cổ. Hầu hết các tích trò đều bắt nguồn từ những câu chuyện thường nhật gắn liền với người nông dân như cấy lúa, câu cá, chăn trâu, đánh đu… 

Ngoài ra, còn có những tiết mục biểu diễn theo cốt truyện truyền thuyết hoặc được dàn dựng mới, với nội dung phản ánh cuộc sống, ca ngợi tình yêu quê hương, đất nước, truyền thống tương thân, tương ái… giàu ý nghĩa nhân văn.

Nghệ nhân Phan Văn Mạnh, Trưởng Đoàn rối nước tư nhân Sông Quê giao lưu cùng các em nhỏ. Ảnh: NVCC
Nghệ nhân Phan Văn Mạnh, Trưởng Đoàn rối nước tư nhân Sông Quê giao lưu cùng các em nhỏ. Ảnh: NVCC

Về Bàn Thạch, tìm thăm nghệ nhân Phan Văn Mạnh, Trưởng Đoàn rối nước tư nhân Sông Quê ông khẳng định, tại một đất nước nông nghiệp với văn hóa lúa nước từ lâu đời, kết hợp với điều kiện tự nhiên môi trường nhiệt đới và nguồn nước phong phú như Việt Nam, múa rối nước có đủ các yếu tố thuận lợi để ra đời. Hơn nữa, bên cạnh trồng trọt và chăn nuôi, người nông dân cũng có nhu cầu giải trí và tìm đến các hoạt động gắn kết cộng đồng như rối nước. 

Thổi hồn vào “nhân vật”

Để tạo nên một đời sống tinh thần huyền ảo trên mặt nước thông qua các nhân vật, người dân làng Rạch khéo léo khai thác tính động của nước, hỗ trợ cho quân rối trở nên tinh tế, xóa đi sự thô cứng của gỗ, tạo nên màn diễn tưng bừng, náo nhiệt.

Những con rối được tạo tác bởi bàn tay nghệ nhân làng Bàn Thạch
Những con rối được tạo tác bởi bàn tay nghệ nhân làng Bàn Thạch

Nghệ nhân Phan Thanh Liêm, tác giả của chú Tễu đang trưng bày tại Bảo tàng Louver (Pháp) cho biết: “Rối nước là nghệ thuật dân gian, sinh ra bởi bàn tay con người, nên sẽ có tròn có méo, không có gì là hoàn hảo theo khuôn mẫu, nhưng phải có vậy thì mới trân quý từng quân rối được làm ra. Con rối chính là khối sống, khối cử động được, còn tượng đơn thuần là khối chết, có khuôn mẫu nhân vật”.

Quả thực, nghệ thuật trong tạo hình con rối được thể hiện rất tự nhiên, mang tính kinh nghiệm, trải nghiệm chứ chưa có lý luận, khuôn mẫu nào. Điều này cũng nói lên bản chất của nghệ thuật dân gian, nghệ thuật làng quê, là trao truyền bằng kinh nghiệm, tiếp nối theo thế hệ. 

Tuy nhiên, khi tạo tác rối, người thợ cũng phải lưu ý tới tính cách nhân vật để tạo hình. Và cũng phải khẳng định rằng, quá trình tạo hình rối ít nhiều chịu ảnh hưởng bởi truyền thống điêu khắc dân gian, nghệ thuật đình làng và cả điêu khắc cung đình.

Tái hiện tín ngưỡng thờ Mẫu qua nghệ thuật rối nước
Tái hiện tín ngưỡng thờ Mẫu qua nghệ thuật rối nước

Để những con rối vô tri được thổi hồn, không thể không nhắc tới kỹ thuật điều khiển của những người nghệ sĩ. Theo các nghệ sĩ trong Đoàn rối nước Bàn Thạch, múa rối nước là bộ môn hoàn toàn được điều khiển thủ công bởi bàn tay người nghệ sĩ, chứ không hề có máy móc hỗ trợ. Tuy nhiên, sẽ có một vài chi tiết bên lề sẽ cần có máy móc, chẳng hạn như cảnh con cáo chạy lên cây cau sẽ cần có thêm sự hỗ trợ thô sơ từ máy móc.

Do việc điều khiển con rối hoàn toàn thủ công, người nghệ sĩ luôn phải tập luyện hàng ngày để kỹ năng thuần thục và điêu luyện nhất. Cũng bởi vậy, mỗi nghệ sĩ lại có một cách thể hiện các con rối khác nhau, cách cảm nhận tiết tấu và không gian khác nhau, tạo nên nét diễn riêng biệt mà khó ai có thể bắt chước được. Họ là những người luôn đứng đằng sau để những con rối sặc sỡ được tỏa sáng, mang đến những tiếng cười và sự thích thú cho mỗi khán giả.

Trình diễn múa rối nước tại Lễ hội đền Trần tỉnh Nam Định
Trình diễn múa rối nước tại Lễ hội đền Trần tỉnh Nam Định

Gắn bảo tồn với phát triển du lịch

Bàn Thạch cũng là địa phương có công “giới thiệu” nghệ thuật rối nước độc đáo của dân tộc ra thế giới. Năm 1984, cùng với các nghệ sĩ chuyên nghiệp của Nhà hát múa rối Trung ương và làng rối Nguyên Xá (Thái Bình), các nghệ nhân Bàn Thạch được mời sang Pháp biểu diễn. Chuyến đi ấy, đoàn có 12 người, trong đó làng rối Nguyên Xá 4 diễn viên chỉ góp một tiết mục “cáo bắt vịt”. Còn lại 5 người của làng Bàn Thạch và 3 người do làng truyền nghề tham gia 13 tiết mục. Những tiết mục của đoàn biểu diễn đã làm cho công chúng thủ đô ánh sáng phải xôn xao, đi từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác.

Nhiều năm gần đây, nhằm thỏa mãn nhu cầu đa dạng hóa các hoạt động trải nghiệm, tìm hiểu văn hóa bản địa của du khách quốc tế, nhiều công ty du lịch đã đến tìm hiểu và “bắt tay” với người dân làng Rạch để khai thác, đưa du khách đến. Tuy hoạt động phục vụ khách du lịch mới bắt đầu được mở rộng, nhưng đây thực sự là hướng đi tích cực, tạo động lực cho việc bảo tồn và phát huy giá trị của nghề rối nước ở làng Rạch.

 Nhờ vậy, ngoài việc bảo tồn nghệ thuật múa rối nước truyền thống trước nguy cơ mai một, người dân làng Rạch hiện đã có thể “sống khỏe” với nghề thông qua việc chế tác con rối và biểu diễn phục vụ khách du lịch.

Rối nước trở thành món quà lưu niệm cho những du khách yêu mến bộ môn nghệ thuật này
Rối nước trở thành món quà lưu niệm cho những du khách yêu mến bộ môn nghệ thuật này

Anh Phan Văn Triển, chủ của một xưởng sản xuất rối trong làng chia sẻ, ở Bàn Thạch có hơn 20 người có thể trình diễn và 7 xưởng mộc trong làng cùng tham gia sản xuất, gia công các nhân vật phục vụ cho nghệ thuật múa rối nước. Mỗi năm xưởng của gia đình anh xuất đi gần 180 đầu rối diễn và gần 1.000 con rối làm quà lưu niệm. Doanh thu của xưởng đạt khoảng 200 triệu đồng/năm. 

Ngoài việc phát triển kinh tế gia đình, xưởng mộc của anh tạo điều kiện cho 10 lao động địa phương với thu nhập bình quân từ 6-7 triệu đồng/người/tháng.

Bà Bùi Thị Nhàn, Giám đốc điều hành Công ty du lịch Ecohost Việt Nam cũng thông tin, trong các chương trình trải nghiệm văn hóa đồng bằng Bắc Bộ tuyến Hà Nội – Nam Định, điểm đến xem múa rối nước làng Rạch luôn được du khách nước ngoài quan tâm bởi nét nghệ thuật đặc sắc vùng quê, vừa tìm hiểu văn hóa, sinh hoạt đời sống người dân trong vùng.

Du khách trải nghiệm kỹ thuật làm rối nước tại làng Rạch. Ảnh: Ecohost Việt Nam
Du khách trải nghiệm kỹ thuật làm rối nước tại làng Rạch. Ảnh: Ecohost Việt Nam

Đầu năm 2023 vừa qua, UBND xã Hồng Quang đã hỗ trợ kinh phí 200 triệu đồng để tôn tạo thủy đình; đồng thời tạo mọi điều kiện giúp các phường rối tham gia biểu diễn phục vụ nhu cầu của nhân dân trong và ngoài xã, giúp duy trì hoạt động bảo tồn văn hóa lâu đời.

Trong bài “Sự khám phá kỳ diệu về Rối nước Việt Nam”, ký giả Pháp Pơrô, trên báo Thập tự, 10/3/1984 đã viết ngợi khen không chút dè dặt: “Từ đồng bằng châu thổ sông Hồng đến thẳng nơi đây, những con rối nước Việt Nam lần đầu tiên trong lịch sử nghìn năm của chúng đang sống những cuộc phiêu lưu trong các bể nước nhỏ của Châu Âu. Nhưng cái không gian bó hẹp ấy không hề làm giảm bớt di sức quyến rũ của chúng…Nhưng người ta thực sự cảm động khi tấm mành tre cuốn lên vào phút chót, để lộ ra những diễn viên điều khiển con rối suốt cả tiếng đồng hồ vừa qua, họ đã đứng ngập nửa mình trong nước, điều khiển cây sào với vô số dây nhợ mà không để lộ ra kỹ thuật của họ. Sự giải trí nhường chỗ cho lòng kính trọng thái độ trung thành với truyền thống của một xứ sở mà sự tràn trề sông nước ở khắp nơi đã tạo nên một cách sống và một nền nghệ thuật độc đáo…”.

Ý kiến độc giả
Mã bảo mật
Tin cùng chuyên mục
Về miền di sản Trường Lưu

Về miền di sản Trường Lưu

Ngoài 3 di sản được UNESCO vinh danh, thì miền đất văn vật Trường Lưu, tỉnh Hà Tĩnh còn có 23 di tích cấp quốc gia và cấp tỉnh được xếp hạng. Với bề dày trầm tích văn hóa ấy, Trường Lưu đang hướng đến làng văn hóa du lịch.
Tin nổi bật trang chủ
Gieo niềm tin yêu đến từng bạn đọc

Gieo niềm tin yêu đến từng bạn đọc

Không chỉ chuyển tải chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước, Báo Dân tộc và Phát triển còn cập nhật những thông tin về các vấn đề liên quan đến phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa, bảo vệ môi trường…. Với nội dung đa dạng, phong phú, Báo Dân tộc và Phát triển đã trở thành người bạn đồng hành của đội ngũ già làng, trưởng bản, Người có uy tín, chức sắc, chức việc nắm bắt thông tin kịp thời, hiệu quả và chính xác để phát huy tốt vai trò là “cánh tay nối dài” ở cơ sở trong tuyên truyền chính sách dân tộc, tôn giáo.
Về miền di sản Trường Lưu

Về miền di sản Trường Lưu

Sắc màu 54 - An Yên - 18:01, 20/06/2025
Ngoài 3 di sản được UNESCO vinh danh, thì miền đất văn vật Trường Lưu, tỉnh Hà Tĩnh còn có 23 di tích cấp quốc gia và cấp tỉnh được xếp hạng. Với bề dày trầm tích văn hóa ấy, Trường Lưu đang hướng đến làng văn hóa du lịch.
Người Gia Rai đầu tiên viết báo cách mạng

Người Gia Rai đầu tiên viết báo cách mạng

Gương sáng - Nguyễn Văn Chiến - 18:00, 20/06/2025
Ông Ksor Ní (tên thường gọi là Ama H’Nhan) là một trong những trí thức đầu tiên người Gia Rai đi theo cách mạng. Ông từng đảm nhiệm nhiều trọng trách, trong đó có cương vị Bí thư Tỉnh ủy đầu tiên của tỉnh Gia Lai sau ngày đất nước thống nhất. Ông cũng là thân sinh của ông Ksor Phước, nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, Bộ trưởng, Chủ nhiệm Ủy ban Dân tộc; Chủ tịch Hội đồng Dân tộc của Quốc hội.
Lễ kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam 21/6 và trao Giải báo chí Cao Bằng lần thứ III năm 2025

Lễ kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam 21/6 và trao Giải báo chí Cao Bằng lần thứ III năm 2025

Tin tức - Thuỳ Như - 17:58, 20/06/2025
Ngày 20/6, tại Trung tâm Hội nghị tỉnh Cao Bằng, Tỉnh uỷ Cao Bằng đã tổ chức Lễ kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925-21/6/2025); trao Kỷ niệm chương “Vì sự nghiệp báo chí Việt Nam” của Hội Nhà báo Việt Nam; tặng Bằng khen cho các tập thể, cá nhân có nhiều thành tích trong công tác thông tin, tuyên truyền trên địa bàn tỉnh Cao Bằng.
Công ty TNHH MTV Đạm Ninh Bình

Công ty TNHH MTV Đạm Ninh Bình

Tin tức - Thiên An - 17:35, 20/06/2025
Công ty TNHH MTV Đạm Ninh Bình có địa chỉ tại Lô Đ7, KCN Khánh Phú, xã Khánh Phú, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình - SĐT: 02293 762 825
Báo chí góp công lớn trong quảng bá hình ảnh vùng đất, con người Cần Thơ

Báo chí góp công lớn trong quảng bá hình ảnh vùng đất, con người Cần Thơ

Tin tức - Tào Đạt - 16:49, 20/06/2025
Ngày 20/6, Thành ủy, HĐND, UBND TP. Cần Thơ tổ chức họp mặt Kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025); tổng kết Giải Báo chí Phan Ngọc Hiển TP. Cần Thơ lần thứ 19 (2024 - 2025) và Tôn vinh các nhà báo tiêu biểu.
Lễ hội Pang Phoóng của dân tộc Kháng

Lễ hội Pang Phoóng của dân tộc Kháng

Trong danh mục 23 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận, tỉnh Điện Biên có 1 di sản thuộc loại hình Tập quán xã hội và tín ngưỡng là Lễ hội Pang Phoóng (Tạ ơn) của cộng đồng dân tộc Kháng, xã Rạng Đông, huyện Tuần Giáo.
Tỉnh Đồng Nai khen thưởng 50 gia đình DTTS tiêu biểu 2025

Tỉnh Đồng Nai khen thưởng 50 gia đình DTTS tiêu biểu 2025

Chính sách Dân tộc - Duy Chí - 16:26, 20/06/2025
Các gia đình là những điển hình về sự năng động trong lao động sản xuất, xây dựng gia đình hạnh phúc, kinh tế ổn định, lại tích cực tham gia các phòng trào văn hóa xã hội, bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc, bảo đảm an ninh chính trị địa phương; cũng như nhiều gia đình có con em là học sinh, sinh viên xuất sắc; tham gia bộ máy chính quyền địa phương, có người trở thành lãnh đạo tổ chức chính trị…
Những người kể chuyện bằng trái tim nhiệt huyết

Những người kể chuyện bằng trái tim nhiệt huyết

Xã hội - Mỹ Dung - 16:11, 20/06/2025
Giữa núi rừng trùng điệp của Ba Chẽ, Bình Liêu,Tiên Yên... nơi những con dốc nối tiếp nhau như chẳng có điểm dừng vẫn có những bước chân đều đặn, bền bỉ của những “phóng viên vùng cao”. Không chỉ đưa tin, họ là những người kể chuyện bản làng bằng cả trái tim nhiệt huyết.
Ghi lại nhịp đập đời sống vùng cao bằng tất cả sự chân thành

Ghi lại nhịp đập đời sống vùng cao bằng tất cả sự chân thành

Phóng sự - Quỳnh Trâm - 16:01, 20/06/2025
Chúng tôi đã có những tháng năm rong ruổi tác nghiệp nơi bản làng heo hút giữa đại ngàn miền Tây xứ Thanh. Ở những nơi xa ngái ấy, chúng tôi tìm thấy bản chất thật nhất của nghề báo: Ghi lại những nhịp sống bằng tất cả sự chân thành và rung cảm của một người chứng kiến.
Kon Tum: Ban hành Nghị quyết về xây dựng đội ngũ cán bộ trẻ, nữ và người DTTS

Kon Tum: Ban hành Nghị quyết về xây dựng đội ngũ cán bộ trẻ, nữ và người DTTS

Trang địa phương - Ngọc Chí - 15:38, 20/06/2025
Tỉnh ủy Kon Tum vừa ban hành Nghị quyết số 30-NQ/TU về xây dựng đội ngũ cán bộ trẻ, cán bộ nữ và cán bộ là người DTTS ở tỉnh Kon Tum giai đoạn 2025 - 2030 và tầm nhìn đến 2045.
Hợp nhất hai Chương trình MTQG góp phần hiện thực hóa mục tiêu phát triển một Việt Nam thịnh vượng

Hợp nhất hai Chương trình MTQG góp phần hiện thực hóa mục tiêu phát triển một Việt Nam thịnh vượng

Thời sự - Hoàng Quý - 15:27, 20/06/2025
Ngày 20/6, tại buổi họp báo do Bộ Nông nghiệp và Môi trường tổ chức, Thứ trưởng Võ Văn Hưng đã công bố những kết quả quan trọng trong quá trình triển khai hai Chương trình mục tiêu quốc gia (MTQG) giai đoạn 2021–2025: Chương trình xây dựng nông thôn mới và Chương trình giảm nghèo bền vững.