Khôi phục lễ hội dân gian truyền thống cần thực chất và bền vững

Nỗi lo bị pha tạp

Theo thống kê, hiện nay cả nước ta có khoảng 8.000 lễ hội, trong đó có trên 7.800 lễ hội dân gian (chiếm gần 90%), phần lớn trong số đó là do cấp xã quản lý (chiếm 85% chủ yếu do làng, xã tổ chức). Nhìn vào số lượng lễ hội có thể thấy lễ hội dân gian ở nước ta rất đa dạng, phong phú, song hiện nay xu hướng đồng dạng hóa lễ hội đang trở nên phổ biến và khiến cho lễ hội dân gian đặc biệt ở dân tộc thiểu số (DTTS) phần nào trở nên nhạt nhòa, các lễ hội mất dần tính đặc sắc.

Lễ hội dân gian vốn gắn bó với từng làng quê, từng vùng, miền và mang tính đặc trưng, song hiện nay lại được tổ chức theo một khuôn mẫu, một trình tự, một kịch bản gần như nhau, tạo nên sự đơn điệu, kém hấp dẫn.

Một số lễ hội DTTS vẫn chưa được khôi phục, vẫn bị thất truyền và lực lượng nghệ nhân dân gian ngày càng mai một. Bên cạnh đó, sự chi phối của yếu tố thương mại và lợi nhuận trong tổ chức lễ hội cũng đang là một thách thức, rào cản lớn trong quá trình bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống và bản sắc dân tộc.

Lễ hội được phục dựng để phục vụ, thu hút khách du lịch, nhiều yếu tố trong lễ hội được làm mới, xa lạ với truyền thống địa phương; cách thức tổ chức nhiều lễ hội dân gian chưa tốt, thậm chí lộn xộn, gây bất bình cho du khách và xã hội.

Ví như sự kết hợp nhiều khi vụng về, chắp vá vội vàng các yếu tố của lễ hội dân gian trong các lễ hội du lịch hay sân khấu hóa nhiều loại hình nghệ thuật dân gian khó được du khách chấp nhận, rồi “hội chứng kỷ lục”, “hội chứng xin nâng cấp lễ hội” cũng khiến cho sự ganh đua xảy ra, dẫn đến lãng phí và cả sự mất đoàn kết trong cộng đồng. Điều này đang có nguy cơ khiến cho lễ hội bị sa đà vào xu hướng hình thức, pha tạp, lai căng, không còn thực chất là ngày hội của nhân dân...

Theo quan niệm của đồng bào các DTTS, mỗi dịp tổ chức lễ hội là mỗi dịp báo cáo với Giàng, các vị thần linh về những sự kiện đã hoặc sắp diễn ra của làng, gia đình hoặc dòng tộc hoặc của vùng. Đây thường là những sự kiện lớn, có sức lan tỏa rộng trong đời sống tâm linh của đồng bào. Đi kèm với các sự kiện bao giờ cũng có nghi lễ cúng bái, tiến hành theo đúng theo nghi thức truyền thống.

Tuy nhiên, hiện nay là nhiều không gian văn hóa, lễ hội của đồng bào đang dần bị hiện đại hóa. Một số lễ hội của đồng bào DTTS chưa xuất phát từ nhu cầu tự thân của chính cộng đồng. Thậm chí, có những lễ hội cộng đồng được các đạo diễn dàn dựng, hướng dẫn nghệ nhân thực hiện theo kịch bản, rồi khoác cho nó cái áo “lễ hội dân gian” để phục vụ du lịch và công tác tuyên truyền…Các lễ hội được phục dựng và tổ chức vào các dịp lễ kỷ niệm, các sự kiện văn hóa, xã hội phục vụ cho phát triển du lịch... nên các hoạt động lễ hội thường bị sân khấu hóa, người dân đến lễ hội để xem chứ chưa thật sự hòa mình vào các hoạt động lễ hội, chưa phát huy được vai trò là chủ nhân của lễ hội.

Cần phát huy vai chủ thể cộng đồng

Năm 2020, Bộ VH-TT&DL lựa chọn nhiều lễ hội truyền thống các DTTS cần được phục dựng, bảo tồn như: Lễ hội truyền thống dân tộc Lào, tỉnh Điện Biên; Lễ hội truyền thống dân tộc La Chí, huyện Quang Bình, tỉnh Hà Giang; Lễ hội truyền thống dân tộc Nùng, huyện Hoàng Su Phì, tỉnh Hà Giang; Lễ hội truyền thống dân tộc Thái, tỉnh Yên Bái; Lễ hội truyền thống tỉnh Bình Phước; Lễ hội truyền thống dân tộc Shi La, tỉnh Lai Châu; Lễ hội truyền thống dân tộc Gia rai, tỉnh Kon Tum...

Theo đó khi tổ chức phục dựng lễ hội, Sở VH-TT&DL và Sở VH-TT các tỉnh chú trọng việc chỉ đạo tổ chức phục dựng lễ hội truyền thống giàu bản sắc, được lưu giữ trong đời sống các dân tộc trên địa bàn. Các lễ hội cần diễn ra một cách dân dã, tự nhiên, phản ánh sinh hoạt văn hóa cộng đồng, do đồng bào chủ động tham gia mở hội và thụ hưởng những giá trị văn hóa do lễ hội mang lại một cách thiết thực, lành mạnh, tiết kiệm. Lễ hội dân gian truyền thống không nên tùy tiện, lạm dụng các hình thức sinh hoạt văn hóa mới làm phai nhòa bản sắc văn hóa dân gian.

Đồng thời chú ý phát huy vai trò của già làng, trưởng bản, những Người có uy tín, các nghệ nhân văn nghệ dân gian tham gia vào hoạt động của lễ hội, kể cả trong hành lễ cũng như trong phần hội, tránh khiên cưỡng, áp đặt; tránh mang nặng yếu tố thương mại hoặc lợi dụng để hoạt động mê tín dị đoan, rượu chè, cờ bạc và các tệ nạn xã hội khác trong đời sống xã hội, gây phản cảm và xa lạ với đồng bào DTTS.

Theo lãnh đạo Trung tâm Nghiên cứu và Phát huy giá trị di sản văn hóa nhận định: Đôi khi lễ hội có thể được sáng tạo thêm dựa trên nền tảng của truyền thống để tạo nên dấu ấn văn hóa của thế hệ mới, nhưng như thế không có nghĩa là “vay mượn” những điều không phù hợp, xa lạ với nếp cũ bởi đó chính là làm sai lệch lễ hội truyền thống. Hơn ai hết, chủ thể - cộng đồng dân cư ở nơi sở hữu lễ hội hiểu rõ về nhân vật mà mình thờ cúng, về nghi thức cần có và quy trình thực hành... Cũng chính vì vậy mà cộng đồng chủ thể đóng vai trò quan trọng trong việc bảo đảm cho lễ hội diễn ra đúng bài bản mà vẫn an toàn

Bà Nguyễn Thị Phương Châm - PGS, TS Viện Nghiên cứu văn hóa chia sẻ: Lễ hội dân gian trước tiên phải giữ được tính đa dạng của lễ hội dân gian (đa dạng loại hình, đa dạng các thực hành nghi lễ, đa dạng các biểu đạt văn hóa gắn với đặc thù của từng lễ hội, từng cộng đồng địa phương) có như vậy khách du lịch mới có nhu cầu khám phá, trải nghiệm nhiều lễ hội khác nhau, ở nhiều vùng, miền, địa phương khác nhau; khắc phục tối đa tình trạng phục hồi, làm mới tràn lan lễ hội dân gian, đưa những yếu tố mới vào lễ hội một cách tùy tiện, không phù hợp, chạy theo hình thức. Việc phục hồi, sáng tạo, làm mới lễ hội nên được thực hiện bởi những chủ thể của lễ hội trong sự kết hợp chặt chẽ với các cơ quan văn hóa, các nhà chuyên môn để quá trình này đáp ứng đúng nhu cầu và nguyện vọng của người dân, đồng thời khắc phục thương mại hóa một cách quá mức ở các lễ hội dân gian, bố trí các hòm công đức phù hợp, quản lý chặt chẽ các hình thức dịch vụ trong lễ hội, tránh việc coi khách du lịch đến lễ hội như đối tượng để kiếm lợi - một trong những nguyên nhân khiến du khách không muốn trở lại điểm du lịch đó. Đặc biệt cần thiết củng cố yếu tố thiêng - yếu tố cốt lõi trong lễ hội dân gian, để lễ hội dân gian thực sự là điểm thiêng, điểm thăng hoa của cả cộng đồng địa phương.

Lễ hội dân gian chỉ hấp dẫn đó là văn hóa của người dân, do chính người dân sáng tạo ra, gìn giữ, thực hành và trao truyền. Quản lý nhà nước là cần thiết, nhưng không có nghĩa là giành lấy quyền quản lý hoàn toàn, “ngoài lề hóa” người dân với chính lễ hội của họ”.

Theo GS. Lê Hồng Lý - Viện Nghiên cứu văn hóa - Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam: Khi kinh tế thị trường phát triển, nhiều địa phương đã sớm nhận ra tầm quan trọng của những sản phẩm văn hóa có thể đem lại lợi ích kinh tế, nhất là có thể phát triển du lịch từ lễ hội dân gian. Tuy nhiên, vì nhu cầu giới thiệu cái mới, cái lạ của các lễ hội của đồng bào DTTS nên nhiều đơn vị đã khai thác đến mức thái quá, muốn hút khách, “câu view”, đã cố tình làm quá lên hay khác đi, bỏ qua những ý nghĩa nhân văn nguyên bản.

Tại Hội nghị Tổng kết 10 năm bảo tồn, phát huy lễ hội truyền thống các DTTS vừa qua cũng đã chỉ rõ những kết quả đạt được, thực trạng, những hạn chế, yếu kém trong tổ chức, phục dựng và bảo tồn các lễ hội truyền thống thông qua Chương trình mục tiêu quốc gia về văn hoá: một số lễ hội vẫn chưa khai thác được nhiều, vẫn bị thất truyền và lực lượng nghệ nhân dân gian ngày càng mai một. Bên cạnh đó, sự chi phối của yếu tố thương mại và lợi nhuận trong tổ chức lễ hội cũng đang là một thách thức, rào cản lớn trong quá trình bảo tồn các giá trị văn hóa cổ và bản sắc dân tộc...

Lễ hội dân gian truyền thống là một hình thức sinh hoạt văn hoá đặc biệt, đậm đà bản sắc văn hoá các dân tộc trên lãnh thổ Việt Nam, mang tính cộng đồng, có sức hấp dẫn, lôi cuốn các tầng lớp nhân dân và trở thành một nhu cầu không thể thiếu trong đời sống văn hoá của đồng bào các dân tộc. Đặc biệt, lễ hội dân gian các dân tộc còn là “bảo tàng sống” chứa đựng các giá trị văn hoá-lịch sử phong phú, có sức lôi cuốn, hấp dẫn các tầng lớp nhân dân và đã trở thành một nhu cầu không thể thiếu trong đời sống văn hoá của đồng bào các dân tộc.

Hiện nay nhiều địa phương trên cả nước đang tích cực triển khai Dự án 6 về "Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tôc thiểu số gắn với phát triển du lịch" thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030, mong rằng trong quá trình triển khai cần quan tâm đến yếu tố chủ thể cộng đông trong bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống.

Việc phục dựng và tổ chức các lễ hội phải được thực hiện theo nguyên tắc bảo tồn có chọn lọc những phong tục, tập quán tốt đẹp của từng cộng đồng dân cư theo hướng lành mạnh, tiến bộ và tiết kiệm, không xảy ra những biến tướng, lệch lạc trong các lễ hội. Cần tiếp tục trú trọng việc khôi phục các giá trị văn hóa tinh thần tốt đẹp, phát huy giá trị văn hóa của lễ hội. Mở rộng chính sách, chế độ đãi ngộ với những người có công truyền dạy và phổ biến di sản văn hóa phi vật thể; tạo môi trường và động lực để các nghệ nhân dân gian tiếp tục truyền bá những giá trị văn hóa phi vật thể tới cộng đồng và xã hội.