Analytic
Thứ Sáu, ngày 23 tháng 08 năm 2019, 09:25:27

Xòe khăn - Biểu tượng đặc sắc của nghệ thuật Xòe Thái

PV - 16:02, 20/12/2021

Xét về cội nguồn, “Xe” hay còn gọi thông dụng là “Xòe” (mang nghĩa chung là Múa) của cộng đồng dân tộc Thái trước hết bắt nguồn và gắn kết song hành với sinh hoạt tín ngưỡng.

Các cô gái Thái uyển chuyển trong vũ điệu Xòe khăn
Các cô gái Thái uyển chuyển trong vũ điệu Xòe khăn

Hướng đến tâm thức thể hiện sự biết ơn sâu sắc

Xòe góp phần thể hiện quan niệm của người Thái về vũ trụ và nhân sinh, thông qua các hoạt động nghi lễ của thầy cúng và người tham gia thực hành là các con bệnh hoặc những người có niềm tin vào thần linh.

Xòe nghi lễ cúng Then là biểu hiện tập trung nhất của các hình thức múa (lễ hội Kin pang Then), với các dạng múa/xòe dâng lễ, cầu vong, chào mời các hồn vía về, dâng lễ cảm ơn các vị Thiên binh đã cứu mệnh cho người ốm... Đi kèm theo các điệu múa/xòe là những lời hát chứa đựng triết lý nhân sinh và ẩn chứa quan niệm về vũ trụ, con người. Trước đây, việc xoè trong lễ hội bản mường (xên bản, xên mường…) gắn với phần nghi lễ đều do các ông Mo (thầy cúng) đứng ra chủ trì và những người tham gia vào cuộc xòe cũng chỉ là những người được coi là “có căn số” do Then Mo (thầy cúng) lựa chọn để cùng xòe theo những nghi thức bài bản đã định. Xòe gắn với tín ngưỡng nói chung bao giờ cũng hướng đến tâm thức thể hiện sự biết ơn sâu sắc đối với Trời - Đất, với các vị Thần linh - những “bậc tối cao” đã (được cho là) có công tạo bản, tạo mường; phù hộ cho dân được ấm no, hạnh phúc; tiêu trừ bệnh dịch; lúa, ngô được mùa, thóc gạo đầy bồ; mưa thuận gió hòa, không thiên tai, nạn dịch…

Nhìn về cội nguồn, Xòe Thái thường gắn với các nghi lễ, chủ yếu và dường như trước hết tập trung vào mấy điệu múa khăn là vốn văn hóa do các thế hệ tiền nhân người Thái sáng tạo và truyền lại. Dần dần, do những điều kiện giao lưu về kinh tế - văn hóa giữa các địa phương phát triển, người dân ở hầu khắp các làng bản Thái đã biết cùng nhau trao đổi để tìm hiểu, phục hồi các điệu xòe truyền thống vốn đã bị lãng quên. Đồng thời cũng sáng tạo thêm nhiều điệu xòe có sử dụng các phương tiện quen thuộc để làm đạo cụ diễn xướng, từ đó sinh ra hàng loạt các điệu xòe khác nhau. Tên các loại đạo cụ đó trở thành tên gọi cho từng loại múa xòe, theo những nội dung diễn xướng mang ý nghĩa nghệ thuật và giá trị văn hóa độc đáo. Đấy là các loại xòe đến nay đã thành danh, quen thuộc với hầu hết các đội văn nghệ thôn bản người Thái: Xe cúp (múa nón), Xe vi (múa quạt), Xe khăn (múa khăn), Xe mắc hính (múa quả nhạc), Xe pooc (múa bằng những bông hoa), Xe mạy (múa gậy), Xe tính tẩu (múa đàn tính)… Đi theo những điệu múa của từng loại đạo cụ này là đội ngũ phục vụ nhạc đệm với những khèn bè, đàn tính, quả nhạc, trống to - nhỏ, ống tăng bẳng (ống gõ chế tác như mõ)... Nổi bật trong số các dạng thức xe/xòe đó vẫn là xe khăn/múa khăn, một hình thức thực hành văn nghệ thể hiện rõ nét nhất sự đan quyện của các yếu tố thực hành tín ngưỡng với hiệu quả nghệ thuật và mang tính biểu tượng văn hóa độc đáo của cộng đồng người Thái vùng Tây Bắc Việt Nam.

Sự tích hợp giữa tín ngưỡng, nghệ thuật và văn hóa

Theo các bậc cao niên kể lại, trước đây người Thái khi tổ chức sinh hoạt xe/xòe, chủ yếu chỉ dùng đạo cụ là chiếc khăn dệt theo hình dải lụa nhiều màu sắc, rộng chừng hai gang tay, dài gấp rưỡi thân người. Người ta quan niệm rằng, chiếc khăn là sản phẩm của lao động, nó mang trong mình cả giá trị vật chất và tinh thần, do bà con làm thủ công sáng tạo ra. Mọi công đoạn từ lựa chọn cây rừng, ngâm tẩm để chế tác ra sợi tơ cho đến các bước dệt thành từng tấm vải và đặc biệt là làm màu nhuộm từ các loại lá, rễ cây cho ra đủ màu sắc “cầu vồng” đã thể hiện sức sáng tạo đặc biệt của các thế hệ người Thái.

Hầu hết các cuộc xòe đều gắn với việc sử dụng chiếc khăn theo từng dạng thức như Nâng khăn mời rượu (điệu Khắm khăn mơi lẩu) hay điệu Đổn hôn (bắt chéo khăn theo các bước tiến - lùi), hoặc điệu Nhôm khăn (tay múa tung khăn lên trên đầu hoặc ra các phía)… Người xòe sử dụng khăn chuyển động khéo léo với thân người, cùng sự vận động của đôi chân tùy theo tư thế, góc độ, nét mặt, ánh mắt kết hợp uyển chuyển, tạo nên những đường nét xòe khăn thực sự đẹp mắt và hấp dẫn. Ngoài ra, đạo cụ khăn còn là vật trang điểm cho một số động tác xòe khác, góp phần tôn lên vẻ đẹp và sức cuốn hút của điệu xòe. Song, dù là ở mức độ nào thì chiếc khăn cũng luôn được người Thái yêu thích và coi là vật phẩm đáng trân trọng. Không phải ngẫu nhiên mà điều đó còn được thể hiện qua các hoạt động văn hóa cộng đồng. Ở hầu khắp làng bản người Thái, mỗi khi khách quý đến chơi nhà hay vào các dịp lễ tết, để thể hiện sự thân thiện, mến khách, gia chủ thường quàng và tặng khăn cho khách ngay từ khi đón tiếp.

Nhìn theo diễn trình lịch sử, trước khi chiếc khăn với đủ loại sắc màu rực rỡ hòa vào sinh hoạt náo nhiệt của văn hóa cộng đồng, nó đã là vật phẩm quan trọng gần như bắt buộc được sử dụng trong thực hành các nghi lễ tín ngưỡng. Theo một số nghệ nhân tại Nậm Nhùn, Phong Thổ (Lai Châu), Mộc Châu (Sơn La) và Nghĩa Lộ (Yên Bái), khi cuộc xòe diễn ra trước ban thờ do các thầy cúng chủ trì, tấm khăn qua các điệu thức thực hành của các cô gái Thái sẽ biến đổi theo từng lớp lang nghi lễ khác nhau: Hai tay người múa bắt chéo về từng bên, chiếc khăn biểu tượng cho mái chèo đưa thuyền hướng về thượng nguồn sông Hồng tìm về đất Tổ; chiếc khăn được giăng chéo và giơ cao trên đầu là biểu tượng cho chiếc thang đón linh hồn những người đã khuất về dự lễ cùng con cháu; chiếc khăn được xoắn lại, quay theo nhịp múa lại trở thành biểu tượng cho chiếc roi giong ngựa, tiễn đưa linh hồn người đã khuất về thượng giới…

Bước vào đời sống sinh hoạt văn hóa cộng đồng, chiếc khăn được “chế tạo” theo các kích thước, hình dáng khác nhau, tạo nên sự đa dạng và đáp ứng nhu cầu sử dụng của các cô gái Thái, ở mọi lứa tuổi và thành phần, nghề nghiệp... Phụ nữ Thái trắng thường sử dụng khăn lụa dài để múa, còn phụ nữ Thái đen lại sử dụng chiếc khăn piêu thêu hoa văn rất đẹp vẫn đội đầu hằng ngày để tham gia vào các cuộc xòe như một thứ “đạo cụ” mang đặc trưng riêng...

Và, nhìn vào hiện trạng sinh hoạt văn hóa của cộng đồng người Thái ở Tây Bắc Việt Nam hàng trăm năm nay, nghệ thuật xòe khăn Thái với sự tích hợp giá trị giữa tín ngưỡng - nghệ thuật - biểu tượng văn hóa một cách hài hòa, sinh động và mang bản sắc văn hóa tộc người rõ nét, đã góp phần làm giàu cho nghệ thuật múa dân gian, đóng góp cho quá trình sáng tạo, đa dạng hóa nguồn vốn di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc Thái nói riêng, cộng đồng quốc gia đa dân tộc Việt Nam nói chung. Đó cũng là căn cứ thực tiễn vững chắc giúp cho nghệ thuật Xe/Xòe Thái trở thành một thứ tài nguyên văn hóa để góp phần phát triển du lịch, tăng trưởng kinh tế và quan hệ giao lưu với các dân tộc anh em, trong và ngoài nước; xứng với đại diện cho một phần của tinh hoa di sản văn hóa nhân loại!

GS. TS BÙI QUANG THANH (Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam)

Ý kiến độc giả
Mã bảo mật
Tin cùng chuyên mục
Về miền di sản Trường Lưu

Về miền di sản Trường Lưu

Ngoài 3 di sản được UNESCO vinh danh, thì miền đất văn vật Trường Lưu, tỉnh Hà Tĩnh còn có 23 di tích cấp quốc gia và cấp tỉnh được xếp hạng. Với bề dày trầm tích văn hóa ấy, Trường Lưu đang hướng đến làng văn hóa du lịch.
Tin nổi bật trang chủ
Gieo niềm tin yêu đến từng bạn đọc

Gieo niềm tin yêu đến từng bạn đọc

Không chỉ chuyển tải chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước, Báo Dân tộc và Phát triển còn cập nhật những thông tin về các vấn đề liên quan đến phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa, bảo vệ môi trường…. Với nội dung đa dạng, phong phú, Báo Dân tộc và Phát triển đã trở thành người bạn đồng hành của đội ngũ già làng, trưởng bản, Người có uy tín, chức sắc, chức việc nắm bắt thông tin kịp thời, hiệu quả và chính xác để phát huy tốt vai trò là “cánh tay nối dài” ở cơ sở trong tuyên truyền chính sách dân tộc, tôn giáo.
Về miền di sản Trường Lưu

Về miền di sản Trường Lưu

Sắc màu 54 - An Yên - 18:01, 20/06/2025
Ngoài 3 di sản được UNESCO vinh danh, thì miền đất văn vật Trường Lưu, tỉnh Hà Tĩnh còn có 23 di tích cấp quốc gia và cấp tỉnh được xếp hạng. Với bề dày trầm tích văn hóa ấy, Trường Lưu đang hướng đến làng văn hóa du lịch.
Người Gia Rai đầu tiên viết báo cách mạng

Người Gia Rai đầu tiên viết báo cách mạng

Gương sáng - Nguyễn Văn Chiến - 18:00, 20/06/2025
Ông Ksor Ní (tên thường gọi là Ama H’Nhan) là một trong những trí thức đầu tiên người Gia Rai đi theo cách mạng. Ông từng đảm nhiệm nhiều trọng trách, trong đó có cương vị Bí thư Tỉnh ủy đầu tiên của tỉnh Gia Lai sau ngày đất nước thống nhất. Ông cũng là thân sinh của ông Ksor Phước, nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, Bộ trưởng, Chủ nhiệm Ủy ban Dân tộc; Chủ tịch Hội đồng Dân tộc của Quốc hội.
Lễ kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam 21/6 và trao Giải báo chí Cao Bằng lần thứ III năm 2025

Lễ kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam 21/6 và trao Giải báo chí Cao Bằng lần thứ III năm 2025

Tin tức - Thuỳ Như - 17:58, 20/06/2025
Ngày 20/6, tại Trung tâm Hội nghị tỉnh Cao Bằng, Tỉnh uỷ Cao Bằng đã tổ chức Lễ kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925-21/6/2025); trao Kỷ niệm chương “Vì sự nghiệp báo chí Việt Nam” của Hội Nhà báo Việt Nam; tặng Bằng khen cho các tập thể, cá nhân có nhiều thành tích trong công tác thông tin, tuyên truyền trên địa bàn tỉnh Cao Bằng.
Công ty TNHH MTV Đạm Ninh Bình

Công ty TNHH MTV Đạm Ninh Bình

Tin tức - Thiên An - 17:35, 20/06/2025
Công ty TNHH MTV Đạm Ninh Bình có địa chỉ tại Lô Đ7, KCN Khánh Phú, xã Khánh Phú, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình - SĐT: 02293 762 825
Báo chí góp công lớn trong quảng bá hình ảnh vùng đất, con người Cần Thơ

Báo chí góp công lớn trong quảng bá hình ảnh vùng đất, con người Cần Thơ

Tin tức - Tào Đạt - 16:49, 20/06/2025
Ngày 20/6, Thành ủy, HĐND, UBND TP. Cần Thơ tổ chức họp mặt Kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025); tổng kết Giải Báo chí Phan Ngọc Hiển TP. Cần Thơ lần thứ 19 (2024 - 2025) và Tôn vinh các nhà báo tiêu biểu.
Lễ hội Pang Phoóng của dân tộc Kháng

Lễ hội Pang Phoóng của dân tộc Kháng

Trong danh mục 23 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận, tỉnh Điện Biên có 1 di sản thuộc loại hình Tập quán xã hội và tín ngưỡng là Lễ hội Pang Phoóng (Tạ ơn) của cộng đồng dân tộc Kháng, xã Rạng Đông, huyện Tuần Giáo.
Tỉnh Đồng Nai khen thưởng 50 gia đình DTTS tiêu biểu 2025

Tỉnh Đồng Nai khen thưởng 50 gia đình DTTS tiêu biểu 2025

Chính sách Dân tộc - Duy Chí - 16:26, 20/06/2025
Các gia đình là những điển hình về sự năng động trong lao động sản xuất, xây dựng gia đình hạnh phúc, kinh tế ổn định, lại tích cực tham gia các phòng trào văn hóa xã hội, bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc, bảo đảm an ninh chính trị địa phương; cũng như nhiều gia đình có con em là học sinh, sinh viên xuất sắc; tham gia bộ máy chính quyền địa phương, có người trở thành lãnh đạo tổ chức chính trị…
Những người kể chuyện bằng trái tim nhiệt huyết

Những người kể chuyện bằng trái tim nhiệt huyết

Xã hội - Mỹ Dung - 16:11, 20/06/2025
Giữa núi rừng trùng điệp của Ba Chẽ, Bình Liêu,Tiên Yên... nơi những con dốc nối tiếp nhau như chẳng có điểm dừng vẫn có những bước chân đều đặn, bền bỉ của những “phóng viên vùng cao”. Không chỉ đưa tin, họ là những người kể chuyện bản làng bằng cả trái tim nhiệt huyết.
Ghi lại nhịp đập đời sống vùng cao bằng tất cả sự chân thành

Ghi lại nhịp đập đời sống vùng cao bằng tất cả sự chân thành

Phóng sự - Quỳnh Trâm - 16:01, 20/06/2025
Chúng tôi đã có những tháng năm rong ruổi tác nghiệp nơi bản làng heo hút giữa đại ngàn miền Tây xứ Thanh. Ở những nơi xa ngái ấy, chúng tôi tìm thấy bản chất thật nhất của nghề báo: Ghi lại những nhịp sống bằng tất cả sự chân thành và rung cảm của một người chứng kiến.
Kon Tum: Ban hành Nghị quyết về xây dựng đội ngũ cán bộ trẻ, nữ và người DTTS

Kon Tum: Ban hành Nghị quyết về xây dựng đội ngũ cán bộ trẻ, nữ và người DTTS

Trang địa phương - Ngọc Chí - 15:38, 20/06/2025
Tỉnh ủy Kon Tum vừa ban hành Nghị quyết số 30-NQ/TU về xây dựng đội ngũ cán bộ trẻ, cán bộ nữ và cán bộ là người DTTS ở tỉnh Kon Tum giai đoạn 2025 - 2030 và tầm nhìn đến 2045.
Hợp nhất hai Chương trình MTQG góp phần hiện thực hóa mục tiêu phát triển một Việt Nam thịnh vượng

Hợp nhất hai Chương trình MTQG góp phần hiện thực hóa mục tiêu phát triển một Việt Nam thịnh vượng

Thời sự - Hoàng Quý - 15:27, 20/06/2025
Ngày 20/6, tại buổi họp báo do Bộ Nông nghiệp và Môi trường tổ chức, Thứ trưởng Võ Văn Hưng đã công bố những kết quả quan trọng trong quá trình triển khai hai Chương trình mục tiêu quốc gia (MTQG) giai đoạn 2021–2025: Chương trình xây dựng nông thôn mới và Chương trình giảm nghèo bền vững.