Người Mường Hòa Bình: Nét đặc sắc trong lễ cúng tổ tiên ngày Tết

Ý nghĩa tâm linh và văn hóa

Theo quan niệm của người Mường ở Hòa Bình, Tết Nguyên đán bắt đầu từ khi người nông dân cất cái bừa, kết thúc việc cầy ải, vỡ đất đưa nước vào ruộng trong năm cũ cho đến lúc mùa Xuân nắng ấm xuống đồng bắt đầu mùa vụ mới. Tết Nguyên đán (cách gọi của người Mường là Tết năm mới) bắt đầu từ ngày 27 tháng Chạp của năm cũ đến hết ngày mùng 7 tháng Giêng của năm mới.

Người Mường ở Hòa Bình thường tổ chức lễ cúng gia tiên trang trọng trong những ngày Tết Nguyên đán. Lễ cúng kéo dài từ 30 tháng Chạp đến hết mùng 3 tháng Giêng và được thắp hương trong suốt những ngày diễn ra. Đây là hoạt động được các gia đình người Mường ở Hòa Bình chuẩn bị chu đáo nhằm thể hiện lòng biết ơn đối với đấng sinh thành.

Mâm cỗ cúng tổ tiên của người Mường trong ngày Tết Nguyên đán là các món ăn dân tộc thường được chuẩn bị tỉ mỉ như: Xôi ngũ sắc, thịt gà, thịt lợn, bánh chưng, bánh giày, rượu cần, hoa quả... Tất cả đều mang ý nghĩa sâu sắc, thể hiện sự trân trọng đối với tổ tiên. Mỗi món ăn không chỉ là vật phẩm cúng dâng mà còn là biểu tượng của những giá trị truyền thống mà người Mường luôn gìn giữ.

Trong đêm giao thừa của người Mường là lễ cúng ngoài trời. Mâm lễ cúng gồm một con cá diếc và một cái bánh chay.

Trên bàn thờ trong những ngày Tết năm mới, người Mường Hòa Bình bày mâm ngũ quả, hai cây mía được dựng hai bên mang ý nghĩa để ông bà tổ tiên chống gậy về với con cháu, dẫn linh hồn tổ tiên từ trên trời về hạ giới. Mâm lễ cúng gồm gà luộc, bánh chưng, bánh ống, rượu, cơm nếp, thịt luộc, một bát nước lã, trầu cau, mắm muối… bày biện trên mảnh lá chuối được cắt theo hình tròn như mâm cỗ lá người Mường hay làm trong các ngày hội, lễ của gia đình.

Đối với người Mường, việc cúng tổ tiên vào dịp Tết Nguyên đán phải do thầy cúng (thầy mo) là người trong dòng họ hoặc là người ngoài, các nghi thức cúng thường có sự tham gia của người lớn trong gia đình, với những lời khấn vái, cầu mong tổ tiên phù hộ cho gia đình sức khỏe, bình an và may mắn trong năm mới.

Các thầy mo thực hiện lễ cúng phải thuộc lời cúng và cung cách diễn xướng. Người Mường không chấp nhận hình ảnh một thầy cúng vừa cầm sách đọc vừa thực hành nghi thức diễn xướng (trừ phần đọc địa chỉ mộ phần của gia tiên gia chủ).

Thầy mo Bùi Văn Minh ở xóm Mận Bùi, xã Văn Sơn (Lạc Sơn) cho biết, bàn thờ của người Mường được lập ở gian chính của nhà sàn truyền thống hoặc gian khách ở những ngôi nhà hiện đại. Trong nghi lễ cúng gia tiên, thầy cúng dùng tràng hương thực hiện nghi thức mời gia tiên của gia chủ ở những nơi được chôn cất. Tục lệ này của người Mường là mời đích danh tổ tiên chứ không mời chung chung như các dân tộc khác. Đồng thời, mỗi đời tổ tiên được sắp xếp một mâm thờ riêng khiến cho người Mường phải sắp xếp nhiều mâm cúng. Ví như mâm thờ ông, bà nội đã khuất, người Mường sắp mâm riêng, đặt lên đó 2 bát cơm, 2 bánh chưng, bánh ống, 2 đôi đũa cùng thực phẩm. Trong quá trình hành lễ, thầy cúng mời thổ công, thành hoàng làng rồi lần lượt đến các vị tổ tiên từ đời cao nhất đến đời gần nhất (ít nhất là 3 đời gồm cả chồng và vợ) về nhà ăn Tết. Sau khi mời tổ tiên về và khấn lễ xong, thầy cúng lại mời tổ tiên về đúng nơi an nghỉ. Sau 10 tuần hương, con cháu mới được xin hạ lễ. Điều này có ý nghĩa giáo dục sâu sắc cho các con cháu trong nhà, dòng họ, nhắc nhở con cháu nhớ về cội nguồn, về nơi chôn cất của tổ tiên.

Kết nối quá khứ, hiện tại và tương lai

Lễ cúng tổ tiên của người Mường ở Hòa Bình trong ngày Tết Nguyên đán có ý nghĩa trang trọng, thể hiện sự tri ân, cầu mong tổ tiên phù hộ cho gia đình sức khỏe, bình an, thịnh vượng. Đồng thời, góp phần duy trì sự gắn kết cộng đồng, là dịp để con, cháu trở về sum vầy bên nhau.

Các nghi thức cúng tổ tiên cũng là cách để người Mường duy trì và gìn giữ những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc trước bối cảnh phát triển mạnh mẽ của xã hội hiện đại. Đồng thời thể hiện lòng kính trọng đối với các thế hệ đi trước, những người đã góp phần xây dựng và duy trì nền tảng văn hóa, xã hội của cộng đồng Mường.

Vai trò của người chủ lễ cùng lời cúng và cung cách diễn xướng cũng như quan niệm về việc ứng xử với tổ tiên đều phản ánh tinh thần hiếu nghĩa của người Mường đối với đấng sinh thành. Việc duy trì các nghi thức này không chỉ giúp bảo tồn bản sắc văn hóa mà còn tạo ra một không gian sống động để các thế hệ trong cộng đồng người Mường hiểu rõ hơn về lịch sử, về cội nguồn văn hóa của dân tộc.

Ngoài lễ cúng tổ tiên trong những ngày Tết Nguyên đán, người Mường cũng tổ chức nhiều nghi lễ khác như lễ hội mừng cơm mới, các lễ hội mùa xuân, hay lễ cúng thần linh, lễ hội xuống đồng (lễ hội khai hạ) thể hiện sự kết nối giữa con người và các thế lực tâm linh trong cuộc sống hằng ngày.

Lễ cúng tổ tiên của dân tộc Mường ở Hòa Bình là một trong những giá trị văn hóa độc đáo, mang đậm tính tâm linh và truyền thống. Thông qua lễ cúng, người Mường không chỉ thể hiện lòng thành kính đối với tổ tiên mà còn góp phần giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa, tinh thần đoàn kết gia đình và cộng đồng. Đây là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Mường ở Hòa Bình, giúp kết nối quá khứ, hiện tại và tương lai, để mỗi thế hệ luôn nhớ về cội nguồn, bảo vệ và gìn giữ bản sắc riêng có của dân tộc mình.