Nghi thức văn hóa tín ngưỡng Lễ Cầu an của dân tộc Tày

Trong nghi lễ Cầu an, cầu phúc, thầy Then sẽ thực hiện được cả ba phần Pựt, Then, Mo. Tại lễ Cầu an có Nàng hương (Chậu Slay), chàng Khóa. Nàng hương - người sẽ giúp lễ thầy Then, phải là người con gái thùy mị, nết na, trong trắng và đặc biệt phải chưa chồng. Khi thực hiện Lễ Cầu an, sẽ có hai sự cảm nhận trong không gian nhà sàn, đó vừa là không gian của văn hóa tâm linh, vừa là không gian nghệ thuật của một tộc người với đầy đủ các quan niệm về vũ trụ, nhân sinh.

Mâm giải hạn gồm: Hình vẽ con hổ, hình ngũ quỷ, cờ ngũ sắc, gạo, đèn dầu, bát gạo giải hạn, hình nhân. Mâm bà mụ gồm: Gà luộc, cây hoa, hương, đèn, sách bút, vở, ngũ cốc, bánh kẹo. Mâm cốc cầu gồm: Gà luộc, gạo, hương, cầu nồi số, cầu mệnh, cầu đin, vải đỏ vải đen lót cầu, bánh kẹo, hoa quả. Mâm tam sinh (slam sleng) gồm: 1 gà sống, 2 miếng thịt sống, gạo, hương. Đa tháp: 1 con gà, 1 con vịt, lồng gà vịt, làn nhựa, gạo, rượu, đòn càn, 1 cây chuối nguyên. Mâm chúng sinh: Cờ ngũ sắc, gạo hương, thức ăn. Nhạc cụ: 3 đàn tính đầu rồng; 3 quạt; 4 bộ xóc nhạc.

Nghi lễ Cầu an có nhiều bước khác nhau. Đầu tiên là nghi thức "Tẳng pựt". Đây là thủ tục đầu tiên trong nghi lễ then giải hạn, cầu an đầu năm của người Tày. Đến ngày lành tháng tốt đã định, chủ nhà sẽ cử người đến tận nhà thầy Then để đón thầy về hành lễ. Thủ tục này thể hiện sự tôn trọng của chủ nhà đôi với thầy và binh mã của thầy. Khi các thầy Then đến nhà, chủ nhà chuẩn bị một mâm lễ để đón thầy.

Mâm lễ này được gọi là "bâm tẳng pựt". Trước khi vào nhà, các thầy Then làm phép và ném gạo ra 4 phía để cung cấp lương thực cho binh mã của thầy sau một chặng đường đi theo hộ giá thầy từ nhà cho đến nơi hành lễ.

Lễ sái tịnh đàn tràng "sláo ví" được thực hiện trước khi thầy Then cúng nộp lễ lên các cửa nhà trời. Trong lễ này, thầy Then thỉnh chuông hát mời hai nàng tiên Thanh Thư và Thanh Thảo xuống trần gian giúp thầy làm lễ sái tịnh, giải đi hết tất cả vía xấu, vía độc và những điều không tốt có thể ảnh hưởng đến đàn tràng.

Sau khi đã sái tịnh xong, gia chủ đem đến 1 bát gạo có cắm 3 nén hương và phong bao lì xì. Trong lễ này, thầy Then sử dụng lửa và thần chú để tống tiễn đi những điều xui rủi. Do đó, trong các lễ then giải hạn, cầu an thường có nghi thức quét nhà. 

Tuy nhiên, nghi thức này chỉ được thực hiện từ tháng 2 âm lịch trở đi, chứ không thực hiện trong tháng Giêng, vì quan niệm sẽ quét đi tất cả tài lộc, không may mắn, cùng những loại tà ma, yêu quái ra khỏi nhà. Thầy Then sẽ lần lượt làm lễ quét tại bếp, gian thờ chính trong nhà, cửa ra vào và ở sân nhà. Sau khi kết thúc phần quét nhà ở sân, thầy cúng dùng phép đập tan 1 chiếc bát để thị uy và đặt ra khoán ước với các loại yêu quái, tà ma rằng, chỉ khi nào chiếc bát này liền lại thì mới được quay trở lại nhà gia chủ.

Theo quan niệm dân gian của người Tày, thì trong một năm, tùy theo từng độ tuổi mà mỗi người sẽ phải chịu những loại hạn khác nhau, như hạn ngũ quỷ, hạn bạch hổ, hạn tam kheo, hạn ngũ mộ… Căn cứ theo bát tự của từng người mà thầy Then sẽ làm phép đề giải trừ đi loại hạn tương ứng.

Người Tày quan niệm, số mệnh con người là những cây hoa được nữ thần Mẻ bjooc (tức mẹ hoa) chăm bẫm và cai quản. Trong 3 năm đầu tiên của cuộc đời, do cây sinh mệnh còn yếu nên vào lễ giải hạn đầu năm. Các thầy Then mặc áo dài đỏ và đội mũ Then. Sau đó hát thỉnh mời bà mụ xuống nhận lễ. Các thầy và các nàng hương múa chầu ở khu vực bàn thờ.

Thầy Then, các đệ tử và những cô nàng hương sẽ múa xung quanh mâm cây hoa. Khi các thầy đang múa, lần lượt từng người sẽ cho tiền vào mâm cây hoa và đổ gạo vào gốc cây hoa 3 lần để mong cho cây hoa số mệnh của em bé luôn được vững chãi. Cùng lúc này, ông chủ nhà sẽ lấy con gà luộc ở mâm cúng bà mụ đi theo và múa cùng với các thầy Then với ý nghĩa con gà sẽ mổ hết những loại sâu bệnh phá hoại cây.

Trong quan niệm của người Tày, mỗi con người khi sống trên đời đều có 1 cây cầu số mệnh, qua từng năm tháng, khi tuổi càng cao thì cây cầu này sẽ bị đứt gãy và gây ảnh hưởng đến sinh mệnh. Do đó, nếu gia đình còn người già từ 61 tuổi trở lên thì trong dịp đầu năm người ta sẽ thường làm lễ thêp cầu tâu slố (tức sửa chữa cây cầu số mệnh và nối số) để mong người già sống thêm lâu với con cháu.

Vừa qua, đồng bào Tày đến từ tỉnh Thái Nguyên đã tái hiện Lễ Cầu an của dân tộc Tày tại Làng Văn hóa Du lịch các Dân tộc Việt Nam. Đây là hoạt động thiết thực để đồng bào các dân tộc cùng hội tụ giao lưu, hiểu biết lẫn nhau, khơi dậy niềm tự hào các giá trị văn hóa truyền thống tốt, góp phần giáo dục ý thức, trách nhiệm cho các thế hệ trẻ trong việc bảo vệ, giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng 54 dân tộc Việt Nam.