Analytic
Thứ Sáu, ngày 23 tháng 08 năm 2019, 09:25:27

Lời nói vần - Loại hình văn hóa độc đáo của đồng bào Ê Đê

Thiên An-Hoàng Thùy - 12:01, 17/06/2021

Lời nói vần là nét văn hóa đặc trưng của người Ê Đê, được truyền miệng qua nhiều thế hệ và có mặt trong tất cả các thể loại văn học dân gian như truyện cổ tích, câu đố, lời khấn thần... Đến nay, lời nói vần vẫn được các nghệ nhân người Ê Đê trong các buôn làng gìn giữ, truyền lại cho thế hệ trẻ.

Lời nói vần trong nhiều loại hình văn hóa dân gian của người Ê đê
Lời nói vần trong nhiều loại hình văn hóa dân gian của người Ê đê

Chưa từng đi học, không biết chữ, nhưng chị H’Nai Niê, buôn Phơng, xã Ea Tul, huyện Cư M’gar, tỉnh Đắk Lắk lại thuộc nhiều bài nói vần truyền thống của dân tộc. Chị H’nai kể, năm 2004, chị được học lời nói vần khi tham gia lớp học kể sử thi mở tại huyện Cư M’gar trong 3 tháng. Vì không biết chữ nên chị được phát một máy ghi âm đã thu sẵn các bài nói vần để học, mình cứ nghe từng đoạn rồi nhẩm hát theo. Đi đâu mình cũng nhẩm để thuộc, nhẩm cách hát và cứ thế ghi nhớ vào trong đầu. Khi con còn nhỏ thì đêm đến, mình hát cho con nghe, lớn lên mình sẽ truyền dạy lại cho chúng, nhất là những lời nói vần cổ.

Khe khẽ cất tiếng hát: “Khai rẫy mới sao cho được nhàn/ Ở nhà mới sao cho được rỗi/ Nuôi con gái, con trai sao cho nên người”; “Rừng này sao đẹp quá/Bên trái dây cuốn, dây leo/Bên phải cây nhiều cành, nhiều dóng/Trên ngọn khỉ vượn đùa vui/Thơm nức mùi quả hơ đá/Rộn ràng tiếng chim bang bôi/Hát mừng mùa hoa quả chín” - Chị H’nai bảo, đây là những bài nói vần cổ mà chị đã thuộc từ nhiều năm trước, khi mình tham gia lớp học kể sử thi được mở tại huyện Cư M’gar. 

Lời nói vần, tiếng Ê Đê gọi là “Klei duê”. “Klei” có nghĩa là lời nói, “Duê” có nghĩa là nối kết. Klei duê là lời nói có sự nối kết với nhau bằng các âm tiết cùng vần, hoặc bằng từ có các âm tiết tương đồng. Trong sinh hoạt văn hóa và đời sống của đồng bào Ê Đê trước đây, lời nói vần được sử dụng khá phổ biến và xuất hiện trong tất cả các thể loại văn học dân gian. Bởi lời nói vần được kết nối với nhau theo vần điệu nên người nghe tiếp thu nhanh và nhớ lâu.

Ông Y Chen Niê, Phó Trưởng Phòng Di sản (Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk) chia sẻ: Nội dung lời nói vần thường được dùng để diễn đạt một cách cô đọng, ngắn gọn từ những kinh nghiệm đã đúc kết được trong cuộc sống của người Ê Đê. Có thể nói, lời nói vần được tạo ra, bởi tri thức dân gian, góp phần làm phong phú, đa dạng di sản văn hoá dân gian và bản thân ngôn ngữ, tiếng nói của dân tộc Ê Đê.

Kể sử thi hay các sinh hoạt văn hóa cộng đồng khác, phải có không gian diễn xướng, nhưng lời nói vần thì có thể sử dụng trong nhiều hoàn cảnh, từ giờ nghỉ giải lao trên nương rẫy, lúc đi lấy nước hay nhâm nhi bên ché rượu cần cùng anh em tâm tình hoặc người già răn dạy con cháu.

Người Ê đê thường dùng lời nói vần để nhắc nhở con cháu, khuyên răn bà con trong buôn những điều hay lẽ phải trong cuộc sống “Khai rẫy mới sao cho được nhàn/ Ở nhà mới sao cho được rỗi/ Nuôi con gái, con trai sao cho nên người”.

Nghệ nhân Y Wang Hwing, buôn Triă, xã Ea Tul, huyện Cư M’gar, người am hiểu về nói vần, chia sẻ, đồng bào Ê Đê thường mượn hình ảnh tên các con suối, dòng sông để nói về đời sống sinh hoạt. Ví như bài “Củ nghệ vàng em tắm lúc chiều hôm/Đêm nằm anh càng thương, càng nhớ/Còn cô gái thì ngỡ ngàng:/Ở bến nước của nhà ai/Mà phía trên trong màu ngọc/Mà phía dưới đục màu chì/Như bến nước của Hơ Kung, Y Du”/“Anh lấy nước ăn trầu/Vẽ lên triền núi đen/Bầy chuồn chuồn màu đỏ mây chiều/Đàn bươm bướm màu sương buổi sáng”. Hay mượn những chiếc gùi, chiếc vòng, bông hoa nghệ để nói về tình yêu đôi lứa, gia đình: “Anh với em/Vòng đã trao/Lời thề giữ trong lòng…”

Nghệ nhân Y Wuang cho biết: nội dung lời nói vần thường được dùng để diễn đạt một cách cô đọng và ngắn gọn những kinh nghiệm đã đúc kết được trong cuộc sống của người Ê đê. Đó có thể là kinh nghiệm về thiên nhiên, kinh nghiệm về xã hội và con người. Điều quan trọng là phải biết kết hợp, kết nối, lựa chọn những đoạn hay, câu nói ngắn gọn, dễ hiểu có vần điệu để thu hút người nghe. Nghệ nhân Y Wang ví dụ: “Rừng này sao đẹp quá/Bên trái dây cuốn, dây leo/Bên phải cây nhiều cành, nhiều dóng/Trên ngọn khỉ vượn đùa vui/Thơm nức mùi quả hơ đá/Rộn ràng tiếng chim bang bôi/Hát mừng mùa hoa quả chín”. Đặc biệt là truyền dạy lại cho thế hệ trẻ hiểu được giá trị của lời nói vần mà học hỏi, gìn giữ, phát huy.

Nghệ nhân Y Wang ở buôn Triă, xã Ea Tul, huyện Cư M’gar
Nghệ nhân Y Wang ở buôn Triă, xã Ea Tul, huyện Cư M’gar

Từ nhỏ, anh Y Dhin Niê ở buôn Triă, xã Ea Tul, huyện Cư M’gar được nghe hát sử thi, kể khan, những bài dân ca, chuyện cổ tích theo lối nói vần, nên anh rất yêu thích văn hóa của đồng bào mình. Không chỉ tham gia lớp học kể sử thi, chăm chú học để thuộc các bài được truyền dạy, mà anh còn chăm chỉ đến nhà những nghệ nhân cao tuổi trong xã để học hỏi thêm. Nhiều năm qua, anh Y Dhin là một trong số ít nghệ nhân trẻ được tham gia nhiều hoạt động giao lưu và trình diễn văn nghệ dân gian trong và ngoài tỉnh.

Anh Y Dhin cho biết: Bản thân anh còn muốn học nhiều hơn nữa, nhưng các nghệ nhân cao tuổi cũng không còn nhớ nhiều. Tôi rất muốn có thể tiếp tục lưu giữ và truyền lại những chuyện tích cổ của người Ê Đê và loại hình lời nói vần, để mai này thế hệ con cháu cũng muốn học và giữ gìn những câu chuyện cổ tích, bài hát sử thi và cách nói vần của ông bà.

Theo thống kê của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Đắk Lắk, huyện Cư M’gar hiện có 318 nghệ nhân biết lời nói vần, dân ca, tập trung nhiều nhất lại xã Ea Tul. Vì vậy, xã Ea Tul được chọn làm nơi thực hiện việc sưu tầm, khảo sát thực tế và lập hồ sơ khoa học về lời nói vần, trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xem xét đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Ý kiến độc giả
Mã bảo mật
Tin cùng chuyên mục
Người dành cả cuộc đời cho văn hóa Tày trên những phím đàn tính

Người dành cả cuộc đời cho văn hóa Tày trên những phím đàn tính

“Bán đàn chẳng được bao nhiêu, nhưng thấy các cháu say mê học hát Then, gảy đàn Tính, tôi lại thấy vui, thấy nghề mình còn sống”, Nghệ nhân Ưu tú Lương Thiêm Phú, 86 tuổi, xã Bình Liêu (Quảng Ninh) chia sẻ. Ở tuổi xế chiều, ông vẫn ngày ngày cần mẫn bên những cây đàn Tính và những lớp học Then, truyền lại niềm tự hào văn hóa Tày cho thế hệ trẻ.
Tin nổi bật trang chủ
Người dành cả cuộc đời cho văn hóa Tày trên những phím đàn tính

Người dành cả cuộc đời cho văn hóa Tày trên những phím đàn tính

“Bán đàn chẳng được bao nhiêu, nhưng thấy các cháu say mê học hát Then, gảy đàn Tính, tôi lại thấy vui, thấy nghề mình còn sống”, Nghệ nhân Ưu tú Lương Thiêm Phú, 86 tuổi, xã Bình Liêu (Quảng Ninh) chia sẻ. Ở tuổi xế chiều, ông vẫn ngày ngày cần mẫn bên những cây đàn Tính và những lớp học Then, truyền lại niềm tự hào văn hóa Tày cho thế hệ trẻ.
Quan tâm xây dựng, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ người DTTS trong chính quyền 2 cấp

Quan tâm xây dựng, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ người DTTS trong chính quyền 2 cấp

Tin tức - Tào Đạt - 1 giờ trước
Thông qua khảo sát thực tế tại các xã và buổi làm với UBND tỉnh An Giang, thứ trưởng Bộ Dân tộc và Tôn giáo Y Vinh Tơr đề nghị tỉnh An Giang tiếp tục quan tâm xây dựng, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ người DTTS trong chính quyền 2 cấp.
Những thủ tục hành chính bảo hiểm thất nghiệp thực hiện Online từ tháng 9/2025

Những thủ tục hành chính bảo hiểm thất nghiệp thực hiện Online từ tháng 9/2025

Xã hội - Minh Nhật - 2 giờ trước
Bộ Nội vụ đã ban hành Quyết định 990/QĐ-BNV về việc công bố 6 thủ tục hành chính về bảo hiểm thất nghiệp triển khai thí điểm trên Cổng Dịch vụ công quốc gia, thuộc phạm vi chức năng quản lý Nhà nước của cơ quan này, thực hiện từ tháng 9/2025.
Phật giáo tỉnh Thanh Hóa trao quà từ thiện tại xã Yên Nhân

Phật giáo tỉnh Thanh Hóa trao quà từ thiện tại xã Yên Nhân

Nhịp cầu nhân ái - Quỳnh Trâm - 4 giờ trước
Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam tỉnh Thanh Hóa vừa tổ chức chương trình trao quà cho các hộ gia đình khó khăn và học sinh nghèo vượt khó tại xã Yên Nhân.
Tưởng niệm nạn nhân Làng Nủ thiệt mạng do cơn bão Yagi

Tưởng niệm nạn nhân Làng Nủ thiệt mạng do cơn bão Yagi

Xã hội - Trọng Bảo - 5 giờ trước
Sáng 10/9, tại Khu tưởng niệm Làng Nủ, UBND xã Phúc Khánh, tỉnh Lào Cai đã tổ chức Lễ tưởng niệm các nạn nhân bị thiệt mạng do cơn bão Yagi (tháng 9/2024) gây ra.
U23 Việt Nam sẽ đụng độ hàng loạt “ông lớn” tại Vòng chung kết U23 châu Á 2026

U23 Việt Nam sẽ đụng độ hàng loạt “ông lớn” tại Vòng chung kết U23 châu Á 2026

Thể thao - Hoàng Minh - 5 giờ trước
Sau loạt trận cuối cùng của vòng loại, Liên đoàn Bóng đá châu Á (AFC) đã xác định được 16 đội tuyển góp mặt tại Vòng chung kết U23 châu Á 2026, diễn ra tại Ả Rập Xê Út. Trong đó, U23 Việt Nam tiếp tục khẳng định vị thế, khi giành ngôi nhất bảng C và góp mặt ở ngày hội lớn nhất của bóng đá trẻ châu lục.
Rực rỡ sắc đỏ cờ Tổ quốc ở xã vùng cao Ngọk Réo

Rực rỡ sắc đỏ cờ Tổ quốc ở xã vùng cao Ngọk Réo

Cùng với cả nước kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, Đảng bộ xã Ngọk Réo, tỉnh Quảng Ngãi đã phát động nhiều phong trào thi đua yêu nước. Trong đó, công trình “Đường cờ Tổ quốc” do Đoàn Thanh niên xã thực hiện đã tạo nên sức lan tỏa mạnh mẽ trong cán bộ, đảng viên và đồng bào DTTS nơi đây. Hơn 100 lá cờ Tổ quốc rực rỡ trên trục đường chính dẫn vào trung tâm xã không chỉ tạo điểm nhấn cho cảnh quan khu dân cư Nông thôn mới vùng đồng bào DTTS, mà còn thể hiện niềm tự hào, khát vọng vươn lên của vùng đất còn nhiều khó khăn.
Thủy điện Thác Bà xả lũ, khu vực dân cư ven sông Hồng chủ động ứng phó

Thủy điện Thác Bà xả lũ, khu vực dân cư ven sông Hồng chủ động ứng phó

Tin tức - Minh Nhật - 5 giờ trước
Hồ chứa thủy điện Thác Bà xả lũ, mực nước trên các sông chính, nhất là sông Hồng đang lên và được nhận định sẽ còn tiếp tục lên cao hơn nữa trong những giờ tới.
Đánh bại U23 Yemen, U23 Việt Nam giành vé dự Vòng chung kết U23 châu Á 2026

Đánh bại U23 Yemen, U23 Việt Nam giành vé dự Vòng chung kết U23 châu Á 2026

Thể thao - Hoàng Minh - 6 giờ trước
Đội tuyển U23 Việt Nam đã xuất sắc vượt qua U23 Yemen với tỷ số 1-0, qua đó giành trọn 9 điểm sau 3 lượt trận và chính thức đoạt vé tham dự vòng chung kết U23 châu Á 2026.
Tạo sinh kế bền vững cho người dân miền núi xứ Thanh

Tạo sinh kế bền vững cho người dân miền núi xứ Thanh

Kinh tế - Quỳnh Trâm - 7 giờ trước
Đa dạng hóa sinh kế và phát triển mô hình giảm nghèo, là 1 trong 7 dự án của Chương trình mục tiêu quốc gia Giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021 - 2025, được tỉnh Thanh Hóa triển khai sâu rộng. Đây được xem là giải pháp hiệu quả trong việc khai thác thế mạnh địa phương, khơi dậy tính chủ động để người nghèo tự vươn lên thoát nghèo.
U23 Indonesia dừng bước tại vòng loại, lỡ hẹn Vòng chung kết U23 châu Á 2026

U23 Indonesia dừng bước tại vòng loại, lỡ hẹn Vòng chung kết U23 châu Á 2026

Thể thao - Hoàng Minh - 7 giờ trước
Đội tuyển U23 Indonesia đã để thua U23 Hàn Quốc với tỷ số 0-1 trong trận đấu cuối cùng vòng loại bảng, qua đó chính thức không thể giành quyền tham dự Vòng chung kết U23 châu Á 2026.
Cần bố trí cán bộ công tác dân tộc, tôn giáo riêng biệt, không lồng ghép

Cần bố trí cán bộ công tác dân tộc, tôn giáo riêng biệt, không lồng ghép

Dân tộc - Tôn giáo - Tào Đạt - 22:06, 09/09/2025
Đây là đề nghị của Thứ trưởng Bộ Dân tộc và Tôn giáo Y Vinh Tơr khi đến kiểm tra công tác vận hành mô hình chính quyền địa phương 2 cấp trong lĩnh vực dân tộc, tín ngưỡng, tôn giáo tại xã An Cư và Tri Tôn, tỉnh An Giang.