Thầy Mo Bùi Văn Minh trong một buổi lễ làm mát nhà của người Mường. (Ảnh tư liệu)Bảo tồn di sản Mo Mường
Theo Nghệ nhân, thầy mo Bùi Văn Minh, ở xóm Mận, xã Vân Sơn, huyện Lạc Sơn, tỉnh Hòa Bình cho biết: Mo Mường là hoạt động diễn xướng dân gian được thể hiện trong các nghi lễ gắn với đời sống tín ngưỡng tâm linh của người Mường. Không gian tổ chức các hoạt động diễn xướng và lời mo được diễn ra trong đời sống cộng đồng và trong từng gia đình tổ chức một nghi lễ.
Chủ thể thực hành Mo Mường là các thầy mo, đây là những người giữ tri thức mo, thuộc lòng hàng vạn câu mo và thông thạo các nghi lễ, tập quán, là người uy tín được cộng đồng tin tưởng. Khi thực hành nghi lễ thầy mo là người nói, đọc, hát các bài mo khi làm lễ.
Người Mường không có chữ viết riêng nên các bài mo (bài khấn) của người Mường được lưu truyền từ thế hệ thầy mo này qua thế hệ thầy mo khác bằng phương pháp truyền miệng, được tồn tại và duy trì thông qua các nghi lễ trong dân gian của người Mường.
Mo Mường gồm 3 phần chính cấu thành, gồm: lời mo, diễn xướng, môi trường diễn xướng và con người thực hành diễn xướng mo, trong đó lời mo gắn liền với người diễn xướng chiếm vị trí quan trọng nhất.
Mo Mường bao gồm rất nhiều bài mo, đoạn mo được sử dụng trong từng nghi lễ cụ thể. Mo Mường có 9 thể loại: Mo trong Lễ tang (Mỏ ma), Mo vía (Mo Voái), Mo giải hạn, Mo xin số, Mo ngày Tết, Mo Thổ công thổ địa, Mo đôi đũa, Mo Mát nhà, Mo Mụ.
Hiện nay, Mo Mường được sử dụng chủ yếu trong các tang lễ hay nghi thức cầu sức khỏe, bình an của người Mường.
Người Mường thường sử dụng Mo trong các nghi lễThống kê của Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, di sản Mo Mường hiện có tại 7 tỉnh, thành phố: Hòa Bình, Thanh Hóa, Ninh Bình, Phú Thọ, Sơn La, Đắk Lắk và Hà Nội.
Hòa Bình được xem là “cái nôi” của văn hoá Mường, trong những năm qua, tỉnh Hòa Bình ban hành nhiều văn bản quan trọng trên lĩnh vực văn hóa, trong đó xác định Mo Mường là một trong những di sản cần bảo tồn, giữ gìn và phát huy trong đời sống cộng đồng như Chỉ thị số 08-CT/TU, ngày 20/01/2016 của Ban Thường vụ Tỉnh ủy về tăng cường sự lãnh đạo của các cấp ủy Đảng đối với công tác giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa (DSVH) Mo Mường trên địa bàn tỉnh được ban hành. UBND tỉnh đã thành lập Ban Chỉ đạo Mo Mường Hòa Bình. Năm 2018, UBND tỉnh phê duyệt và ban hành Đề án "Bảo tồn, phát huy giá trị DSVH Mo Mường Hòa Bình giai đoạn 2019 - 2025 và những năm tiếp theo”. Tỉnh ban hành Đề án "BT&PH giá trị văn hóa dân tộc Mường và Nền văn hóa Hòa Bình giai đoạn 2023 - 2030 trên địa bàn tỉnh. Từ đó, nhận thức của các cấp, các ngành và cộng đồng xã hội về những giá trị văn hóa Mo Mường có nhiều chuyển biến tích cực.
Bà Quách Thị Kiều, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hòa Bình cho biết: Tỉnh Hòa Bình luôn quan tâm tuyên truyền, nâng cao nhận thức của các cấp ủy Đảng, chính quyền, nhất là người đứng đầu các cấp, các ngành, địa phương, đơn vị và các tầng lớp Nhân dân về vai trò, ý nghĩa nhân văn sâu sắc của DSVH Mo Mường. Xây dựng tài liệu tuyên truyền về các giá trị đặc sắc, tiêu biểu của di sản Mo Mường để tuyên truyền, quảng bá rộng rãi trên các phương tiện thông tin đại chúng, mạng xã hội... Sản xuất phim quảng bá hình ảnh DSVH Mo Mường để phát sóng trên các kênh truyền hình, Cổng thông tin điện tử, kênh Youtube nhằm phát huy giá trị của di sản.
Bên cạnh đó, tỉnh Hòa Bình động viên các nghệ nhân Mo Mường tiếp tục thực hành và truyền dạy di sản Mo Mường thường xuyên. Xem xét, lựa chọn và đề nghị công nhận nghệ nhân Mo Mường là nghệ nhân ưu tú theo quy định; xây dựng và ban hành cơ chế, chính sách đãi ngộ, tôn vinh người có công bảo tồn, giữ gìn, truyền dạy và học Mo Mường cho phù hợp để kịp thời khuyến khích, động viên đội ngũ nghệ nhân Mo quan tâm hơn nữa đến công tác đào tạo, xây dựng đội ngũ nghệ nhân kế cận.
Các thầy Mo đang thực hiện các nghi lễ của Mo Mường.Hiện nay, các bài Mo của người Mường được lưu truyền từ thế hệ thầy Mo này qua thế hệ thầy Mo khác bằng phương pháp truyền miệng và được tồn tại, duy trì thông qua các nghi lễ trong dân gian của người Mường. Chính vì vậy trong quá trình lưu truyền thì số lượng câu Mo, bài Mo không còn được đầy đủ như ban đầu. Bên cạnh đó, số lượng các cuốn sách, ấn phẩm nghiên cứu về văn hóa của dân tộc Mường nói chung và di sản văn hóa Mo Mường nói riêng không nhiều. Vì vậy quá trình nghiên cứu, phổ biến, truyền dạy di sản văn hóa cũng gặp không ít khó khăn.
Mặt khác, vấn đề đặt ra với Mo Mường hiện nay là người thực hành di sản. Bởi, theo Nghệ nhân ưu tú, nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc Mường Bùi Huy Vọng, số lượng thầy Mo trong các bản ngày càng ít dần, trong đó có nhiều thầy Mo tuổi đã trên 80 tuổi. Số lượng người muốn và có khả năng theo học Mo không nhiều, do phải ghi nhớ một khối lượng câu Mo rất lớn, đặc biệt người học phải có tố chất, am hiểu sâu sắc văn hóa Mường, có đạo đức, uy tín và đầy đủ đạo cụ, đồ cúng (từ các đời cha, ông đã từng làm nghề truyền lại)…
Xây dựng Khu bảo tồn Di sản Văn hóa Mo Mường
Một tin vui đối với những nhà nghiên cứu văn hóa Mường và cộng đồng dân tộc Mường, mới đây, Dự án Khu không gian bảo tồn Di sản văn hóa Mo Mường có quy mô diện tích 36,02ha, tổng mức đầu tư 50 tỷ đồng từ ngân sách tỉnh Hòa Bình giai đoạn 2021-2025 vừa mới được Ủy ban nhân dân huyện Cao Phong (Hòa Bình) tổ chức Lễ khởi công đầu tháng 1 năm 2025.
Khu không gian bảo tồn Di sản văn hóa Mo Mường được khởi công xây dựng tại huyện Cao Phong, tỉnh Hòa BìnhĐây là công trình hết sức cần thiết và cấp bách, nhằm tiếp tục bảo tồn và phát huy giá trị của di sản Mo Mường; lưu giữ đầy đủ các giá trị về cội nguồn văn hoá dân tộc, nền tảng văn hóa tinh thần dân tộc, khắc phục nguy cơ mai một giá trị di sản văn hoá phi vật thể quốc gia Mo Mường Hòa Bình.
Qua đó, góp phần nâng cao nguồn lực phát triển kinh tế-xã hội, đưa di sản Mo Mường trở thành sản phẩm du lịch tiêu biểu đặc sắc gắn với khai thác tiềm năng, phát triển du lịch trên địa bàn huyện Cao Phong nói riêng và tỉnh Hòa Bình nói chung.
Việc hình thành Khu không gian bảo tồn Di sản văn hóa Mo Mường gắn với dịch vụ du lịch tại xã Hợp Phong là một trong những điều kiện không thể thiếu để đưa di sản Mo Mường vào danh mục trình Chính phủ, tổ chức Khoa học, giáo dục của Liên hợp quốc (UNESCO) ghi vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại.
Công trình sẽ trở thành bước tiến quan trọng trong bảo tồn văn hóa truyền thống và mở ra cơ hội phát triển du lịch, quảng bá hình ảnh độc đáo của vùng đất Hòa Bình./.