Những “hạt nhân giữ lửa” văn hóa nơi non cao

Người lan tỏa Then, giữ hồn văn hóa Tày

Từ kinh nghiệm và niềm say mê với Then, nghệ nhân Nguyễn Văn Chự đang từng ngày lan tỏa những làn điệu dân ca cổ của dân tộc Tày cho các thế hệ trẻ thông qua các lớp học được mở tại phường Hà Giang 1.

Theo Nghệ nhân Nguyễn Văn Chự, đã có giai đoạn, loại hình nghệ thuật đàn Tính, hát Then của người Tày trên mảnh đất Tuyên Quang đứng trước nguy cơ mai một. Người trẻ chạy theo các trào lưu văn hóa mới, các nghệ nhân già “rời xa” cộng đồng, khiến văn hóa cổ truyền mất dần trong đời sống.

Trăn trở với điều đó, ông cùng nhiều người am hiểu, hát Then ở địa phương đã mở lớp dạy cách chơi đàn Tính, hát Then. Lớp học ở thôn Tha, thôn Chang đã trở thành một “điểm hẹn” cho những cá nhân có năng khiếu, sự đam mê và yêu thích các làn điệu dân ca Lượn, Cọi, Then trên địa bàn.

Nghệ nhân Nguyễn Văn Chự chia sẻ: “Năm 2021, tôi và những người có cùng sở thích say mê văn hóa dân tộc Tày mở lớp học hát Then, đàn Tính. Lớp học có khoảng 20 học viên, đều là con em đồng bào dân tộc Tày trên địa bàn. Tất cả mọi người đều có chung sự tâm huyết với văn hóa của dân tộc mình nên lớp học luôn thường xuyên hoạt động".

Nhớ lại khoảng thời gian đầu tham gia lớp học, chị Trần Thị Thiếp kể, với những ai chưa từng học qua nhạc lý, những ngày đầu sẽ gặp nhiều khó khăn. Nhưng rồi, với sự chỉ dạy tận tình của thế hệ đi trước, đôi tay chị đã dần thanh thoát hơn trên dây đàn.

Không dừng lại ở việc truyền dạy Then, trong vai trò Hội trưởng Hội Nghệ nhân Dân gian của địa phương, nghệ nhân Nguyễn Văn Chự còn góp sức khôi phục hơn 20 làn điệu Then cổ của dân tộc Tày, trong đó có những bài hát mang ý nghĩa sâu sắc như “Khảm pé, suôi thuông”. Ông chia sẻ: “Để khôi phục các làn điệu dân ca cổ, trước hết phải hiểu và hát đúng lời, sau đó mới dạy lại cho thế hệ sau, nhằm bảo tồn và lan tỏa giá trị tốt đẹp trong cộng đồng”.

Ngày hôm nay, ghé thăm các làng văn hóa du lịch cộng đồng trên địa bàn phường Hà Giang 1, du khách không chỉ ngỡ ngàng trước những ngôi nhà sàn truyền thống của đồng bào Tày, mà còn “phải lòng” cây đàn Tính và âm hưởng ngọt ngào của làn điệu hát Then do chính người dân địa phương thể hiện.

Đưa văn hóa dân tộc vươn xa qua thổ cẩm

Giống như cách nghệ nhân Nguyễn Văn Chự bảo tồn điệu Then, những người phụ nữ Pà Thẻn cũng đang miệt mài gìn giữ từng sợi chỉ, hoa văn thổ cẩm để văn hóa dân tộc không bị mai một

Sinh ra trong gia đình có truyền thống nghề dệt, ngay từ nhỏ chị Tải Thị Mai, Chủ nhiệm Hợp tác xã (HTX) Thổ cẩm Pà Thẻn, thôn My Bắc, xã Tân Trịnh đã được truyền dạy từng đường kim, mũi chỉ và niềm say mê ấy theo chị đến hôm nay.

Năm 2017, chị Mai thành lập HTX Thổ cẩm Pà Thẻn, quy tụ phụ nữ trong thôn yêu nghề, tuy nhiên những ngày đầu thành lập HTX gặp nhiều khó khăn về vốn, máy móc và thị trường tiêu thụ. Đến năm 2018, tổ chức Good Neighbors International (GNI) đồng hành, hỗ trợ khung dệt, nguyên liệu, đào tạo quản lý và kết nối thị trường. Nhờ đó, các sản phẩm như trang phục, túi thơm, khăn quàng... mang sắc màu thổ cẩm dân tộc Pà Thẻn dần được biết đến tại các điểm du lịch và thành phố lớn.

HTX còn nhận được sự hỗ trợ từ chính quyền địa phương về thủ tục pháp lý, xúc tiến thương mại và nguồn lực đầu tư để mua máy may, máy cắt, bàn ủi hơi nước; đồng thời nâng cao kỹ năng quản lý và chuẩn hóa quy trình sản xuất.

Đến năm 2025, HTX ký thành công đơn hàng xuất khẩu chính ngạch đầu tiên sang Hàn Quốc, trị giá gần 100 triệu đồng. Đây là lần đầu sản phẩm mang chính tên HTX Thổ cẩm Pà Thẻn ra thế giới. Chị Mai xúc động: “Đó không chỉ là đơn hàng, mà là giấc mơ bao năm được hiện thực hóa.”

Hiện, HTX Thổ cẩm Pà Thẻn thôn My Bắc có 15 thành viên, đồng thời mở lớp dạy nghề miễn phí cho con em đồng bào dân tộc Pà Thẻn trong xã, qua đó giúp khơi dậy niềm tự hào dân tộc và cơ hội làm kinh tế từ nghề truyền thống. Câu chuyện của chị Mai không chỉ là hành trình khởi nghiệp mà còn là hành trình giữ gìn văn hóa và khẳng định vai trò người phụ nữ DTTS trong hội nhập.

Bà Chu Thị Ngọc Diệp, Giám đốc Sở Dân tộc và Tôn giáo tỉnh Tuyên Quang nhận định: “Các mô hình như HTX Thổ cẩm Pà Thẻn hay lớp học hát Then của nghệ nhân Nguyễn Văn Chự là minh chứng sống động cho nỗ lực bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Việc gìn giữ những giá trị truyền thống không chỉ giúp văn hóa dân tộc tiếp nối mà còn truyền cảm hứng, nuôi dưỡng niềm tự hào trong cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ. Đồng thời, khi kết hợp với phát triển kinh tế, những mô hình này còn tạo cơ hội nâng cao thu nhập, xây dựng sản phẩm và thương hiệu riêng cho đồng bào, nhất là phụ nữ DTTS. Chúng tôi luôn khuyến khích các địa phương, tổ chức, cá nhân tiếp tục nhân rộng các mô hình này, vừa giữ gìn truyền thống, vừa nâng tầm sản phẩm bản địa, tạo điều kiện để đồng bào DTTS phát huy năng lực, phát triển kinh tế và tự hào với chính bản sắc văn hóa của mình.”