Sạt lở đất - Thiên tai và nhân tai: Xây dựng giải pháp hiệu quả phòng tránh sạt lở đất (Bài cuối)

Diễn biến mưa lũ vừa qua ở miền Trung đã gióng lên hồi chuông về sự khốc liệt của BĐKH. Ông đánh giá như thế nào về vấn đề này?

Ông Trần Quang Hoài: Dải đất miền Trung - “rốn lũ”, “rốn bão” của cả nước, nơi đã quen với cảnh “sáng chắn bão giông, chiều ngăn nắng lửa”. Nhưng dưới tác động của BĐKH, dải đất vốn kiên cường trước những gian khó này dường như đang khó chắn gió, ngăn giông hơn bao giờ hết. 

Riêng trong tháng 10/2020, thiên tai dồn dập ập đến dải đất miền Trung, liên tiếp với 04 cơn bão (số 6, 7, 8 và 9), 01 vùng áp thấp và 01 ATNĐ ảnh hưởng đến đất liền và 02 đợt mưa lũ lớn lịch sử, kéo dài tại khu vực miền Trung từ ngày 06 - 13/10 và từ ngày 16 - 20/10. Đặc biệt là cơn bão số 9 đi vào đất liền trưa ngày 28/10.

Đây được đánh giá là cơn bão mạnh nhất trong 20 năm gần đây và đã gây thiệt hại hết sức nghiêm trọng về người và tài sản tại các địa phương trong khu vực. Với thời gian lưu bão kéo dài (6 tiếng), tâm bão số 9 tại Quảng Ngãi có sức gió cấp 11 - 12 giật cấp 14-15; đồng thời gây mưa lớn bình quân từ 600-800mm tại các tỉnh Nghệ An – Hà Tĩnh, từ 200 - 400mm tại các tỉnh Quảng Bình – Bình Định; cá biệt một số điểm tại Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Nam, Quảng Ngãi mưa rất lớn như: Thạch Xuân (Hà Tĩnh) 857mm, Thanh Hương (Nghệ An) 730mm...

Bão số 9 vừa đi qua thì từ ngày 2/11, bão số 10 đã đi vào biển Đông. Dự báo đêm ngày 4, rạng sáng ngày 5/11, bão đổ bộ khu vực Đà Năng – Phú Yên, với sức gió cấp 9, giật cấp 12. Điều đó cho thấy, BĐKH khiến thiên tai ngày càng gia tăng và khốc liệt hơn...

Được biết, tình hình mưa lũ bất thường năm 2020 đã được dự báo ngay từ đầu năm. Vậy, chúng ta đã có những chuẩn bị như thế nào để ứng phó, thưa ông?

Ông Trần Quang Hoài: Để sẵn sàng ứng phó với thiên tai, ngày 15/5/2020, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc đã chủ trì Hội nghị trực tuyến về công tác PCTT và tìm kiếm cứu nạn năm 2020 để quán triệt, chỉ đạo các giải pháp công tác PCTT các tháng còn lại cho hơn 20.000 cán bộ chủ chốt làm công tác PCTT các cấp. Trước đó, Ban Chỉ đạo Trung ương về PCTT cũng đã ban hành Chỉ thị số 36/CT-TWPCTT ngày 16/4/2020 về việc tăng cường công tác PCTT năm 2020. Phân công phụ trách địa bàn và tổ chức các đoàn công tác của thành viên Ban Chỉ đạo kiểm tra công tác PCTT tại các địa phương trước mùa mưa lũ.

Đồng thời, ban hành hướng dẫn và chỉ đạo các địa phương rà soát, chuẩn bị lực lượng, vật tư, phương tiện để sẵn sàng ứng phó với các tình huống thiên tai xảy ra, đặc biệt là lũ quét, sạt lở đất. Cùng với đó, xây dựng, tăng cường các trạm đo mưa tự động, trạm cảnh báo lũ quét. Nghiên cứu đề xuất xây dựng thí điểm công trình phòng, chống lũ bùn đá cho một số tỉnh miền núi. Phối hợp với các cơ quan truyền thông chuyển tải các thông tin dự báo, cảnh báo kịp thời về tình hình thiên tai, thiệt hại và hướng dẫn kỹ năng ứng phó, phòng tránh nhằm giảm thiểu thiệt hại khi thiên tai xảy ra.

Ban Chỉ đạo cũng xây dựng các tài liệu PCTT, đặc biệt là hình thái lũ quét, sạt lở đất, để tuyên truyền, hướng dẫn cho cộng đồng bằng nhiều hình thức phong phú. Các tài liệu hướng dẫn PCTT hiện đã được Ban Chỉ đạo xây dựng thành phim, chuyển tải qua các ca khúc dân ca lời mới; được chuyển tải trên các ứng dụng Zalo, Facebook, trang tin điện tử,…

Đặc biệt, khi cơn bão số 9 vào đến biển Đông, 9h sáng ngày 26/10, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Công điện số 1470/CĐ-TTg và trực tiếp họp trực tuyến để triển khai công tác ứng phó với các tỉnh từ Hà Tĩnh đến Khánh Hòa. Đồng thời, Chính phủ đã quyết định thành lập Ban chỉ đạo tiền phương do Phó Thủ tướng Trịnh Đình Dũng làm Trưởng ban và Sở chỉ huy tiền phương đặt tại Đà Nẵng, để trực tiếp chỉ đạo; Các địa phương thành lập Ban chỉ huy tiền phương huy động lực lượng vũ trang, ứng trực 24/24.

Ngay sau khi quyết định thành lập, Ban chỉ đạo tiền phương đã khẩn trương cơ động vào vùng trung tâm ảnh hưởng bão; phối hợp với Ban chỉ huy các tỉnh trọng điểm, lực lượng Quân khu 5, lực lượng công an, trực tiếp kiểm tra các mặt công tác ứng phó với cơn bão. Ban chỉ đạo tiền phương đã liên tục có các cuộc họp đôn đốc triển khai đến tất cả các tỉnh, đặc biệt là kiểm tra trực tiếp tại 4 tỉnh trọng điểm Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi và Bình Định. Thủ tướng Chính phủ thường xuyên chỉ đạo và động viên các lực lượng trực tiếp ứng phó tại hiện trường.

Để đối phó với bão số 9, công tác thông tin, truyền thông và dự báo được tăng cường. Ngay sau khi cơn bão vào tới Biển Đông, Trung tâm khí tượng thủy văn quốc gia đã phát lệnh “Cơn bão khẩn cấp” liên tục dự báo, cảnh báo 02 giờ/lần trên tất cả các phương tiện thông tin đại chúng; đồng thời nâng cấp độ rủi do thiên tai cấp độ 4; nhắn tin khẩn cấp 73 triệu lượt tin nhắn tới thuê bao trong vùng ảnh hưởng của bão.

Dù đã chuẩn bị sẵn sàng ứng phó với thiên tai nhưng chúng ta vẫn không tránh khỏi những tổn thất nặng nề về người và tài sản trong đợt mưa lũ vừa qua ở miền Trung, đặc biệt là ở các sự cố sạt lở đất?

Ông Trần Quang Hoài: Công tác phòng chống thiên tai thời gian qua đã huy động được sự vào cuộc đồng bộ của cả hệ thống chính trị, các lực lượng và người dân. Chính vì vậy đã giảm thiểu đến mức thấp nhất thiệt hại do bão gây ra

Tuy nhiên, thiệt hại về người và tài sản do thiên tai vẫn không thể tránh khỏi. Từ đầu năm đến ngày 01/11/2020, thiên tai đã làm 335 người chết, mất tích (261 người chết, 74 người mất tích) và 667 người bị thương; 2.982 nhà sập, 266.015 nhà bị hư hại, tốc mái; 397.707 nhà bị ngập; 162.183 ha lúa và hoa màu bị thiệt hại; 1.130. 022 con gia súc, gia cầm chết; 255km đê kè, kênh mương bị sạt lở, hư hỏng; 81km bờ biển, sông, suối bị sạt lở; 345km đường giao thông bị sạt lở hư hỏng; khối lượng đất, đá sạt lở khoảng 2,1 triệu m3… Ước tính thiệt hại về kinh tế hơn 21.000 tỷ đồng.

Đặc biệt, lũ quét, sạt lở đất đã và đang trở thành một trong những loại hình thiên tai nguy hiểm đe dọa trực tiếp tới tính mạng người dân với tính chất bất thường, khó dự báo, cảnh báo cũng như do tập quán sinh sống ven bờ sông, bờ suối và sườn đồi của bộ phận đồng bào khu vực miền núi. Năm 2017, lũ quét, sạt lở đất làm 71 người chết và mất tích; năm 2018 là 82 người và trong năm 2019 là 34 người.

Từ đầu năm 2020 đến ngày 1/11, riêng lũ quét, sạt lở đất đã làm chết và mất tích 129 người. Tại thời điểm này, cùng với việc chuẩn bị đón bão số 10, trên biển lại đang diễn ra những hình thái thời tiết phức tạp, khu vực miền Trung sau nhiều ngày chìm trong mưa lũ, đất ở hầu hết các nơi đã bão hòa nước thì bất cứ chỗ nào cũng có nguy cơ sạt lở cao.

Theo ông, để phòng tránh sạt lở đất thì phải có những giải pháp gì?

Ông Trần Quang Hoài: Đối với công tác PCTT, cần lưu ý ở cả 3 giai đoạn: phòng ngừa, ứng phó và khắc phục hậu quả. Trong đó giai đoạn phòng ngừa đặc biệt quan trọng, ở cấp trung ương cần xây dựng đề án tổng thể về PCTT, đặc biệt là lũ quét, sạt lở đất; chỉ đạo, hướng dẫn các tỉnh miền núi lập các phương án ứng phó với lũ quét, sạt lở đất phù hợp với yêu cầu thực tiễn, bao gồm: phương án sơ tán dân, phương án chuẩn bị nhân lực, vật tư phương tiện, trang thiết bị, nhu yếu phẩm,…; tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho lực lượng làm công tác phòng chống thiên tai ở cấp huyện, xã; tập huấn nâng cao nhận thức cho người dân và cộng đồng; diễn tập theo phương án được phê duyệt.

Quan trọng nhất là, phải gấp rút hoàn thiện Đề án “Điều tra, đánh giá và phân vùng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá các vùng miền núi Việt Nam” theo Quyết định 351/QĐ-TTg ngày 27/3/2012 của Thủ tướng Chính phủ. Đề án đặt ra thời hạn đến năm 2020 là xây dựng được bản đồ cho 37 tỉnh thành phố có nguy cơ trượt lở cao, nhưng đến nay mới chỉ xây dựng được cho 15 tỉnh, thành phố. Đề án cũng chỉ mới xây dựng được bản đồ tỷ lệ 1/50.000. Với tỷ lệ này thì trên bản đồ, địa bàn một xã chỉ là một chấm nhỏ; không thể xác định được điểm có nguy cơ trượt lở, cũng như các đối tượng bị tác động để phục vụ công tác chỉ đạo ứng phó.

Cùng với đó, tổ chức kiểm tra, rà soát, xác định và cắm biển cảnh báo khu vực nguy cơ cao xảy ra lũ ống, lũ quét, sạt lở đất đến từng thôn, bản, hộ dân, công trình công cộng (nhất là trường học, cơ sở y tế), tuyến đường giao thông, khu sản xuất để chủ động di dời bảo đảm an toàn hoặc sẵn sàng phương án sơ tán dân khi xảy ra mưa lũ lớn.

Về lâu dài, chúng ta phải di dời, tái định cư cho các hộ dân đang sinh sống trong những khu vực có nguy cơ trượt lở đã được cảnh báo. Để thực hiện điều này thì cần nguồn lực rất lớn; do đó, trong kế hoạch đầu tư trung hạn 2021 - 2025 và kế hoạch ngân sách hằng năm cần ưu tiên bố trí vốn cho công tác này. Đồng thời, việc tái định cư phải được làm bài bản, trên cơ sở nghiên cứu khoa học kỹ lưỡng và ý kiến góp ý của người dân.

Như việc tái định cư cho người dân bản Sa Ná, xã Na Mèo (Quan Sơn, Thanh Hóa); sau trận lũ quét ngày 3/7/2019, cả bản gần như bị san phẳng. Để ổn định cuộc sống cho người dân, một bản tái định cư được lập lên ở nơi cao ráo, các gia đình được bố trí đất canh tác. Mô hình tái thiết tại Sa Ná đang được Ban Chỉ đạo Trung ương về PCTT nghiên cứu nhân rộng ra toàn quốc để giảm thiểu thiệt hại do lũ quét, sạt lở đất.

Khi thiên tai xảy ra, các cấp, các ngành, chính quyền các địa phương phải kịp thời có thực hiện những giải pháp ứng phó để giảm thiểu thiệt hại. Triển khai các giải pháp cấp bách tiêu thoát nước, giảm tải để giảm nguy cơ sạt trượt, đảm bảo an toàn cho công trình và khu vực dân cư trong mùa mưa lũ. Cần phát huy hiệu quả của lực lượng xung kích PCTT cấp xã để chủ động ứng phó tại chỗ ngay từ giờ đầu khi xảy ra thiên tai, đặc biệt là trong trường hợp chi viện từ bên ngoài chưa tiếp cận được hiện trường.

Cũng cần lưu ý là, khi xảy ra thiên tai, các địa phương cần phát huy tốt phương châm “4 tại chỗ” để ứng cứu kịp thời. Đặc biệt, đối với những điểm có nguy cơ cao xảy ra trượt lở đất, chính quyền các địa phương phải ngăn chặn những hoạt động xây dựng các công trình hạ tầng có nguy cơ làm gia tăng sạt lở; nếu bắt buộc phải thực hiện công trình thì phải có giải pháp bảo vệ được cấp có thẩm quyền phê duyệt. Khi xảy ra mưa lũ, tuyệt đối không để lực lượng công nhân, lao động làm việc ở những công trình có nguy cơ sạt lở cao. Sự việc sạt lở đất ở công trình thủy điện Rào Trăng 3 là một bài học rất đau lòng.

Sau thiên tai, các địa phương phải tích cực, chủ động đánh giá thiệt hại, xác định trúng nhu cầu cứu trợ, hỗ trợ; đẩy nhanh công tác tìm kiếm cứu nạn, khắc phục hậu quả, đồng thời thực hiện chính sách an sinh xã hội để ổn định tâm lý, đời sống của người dân. Các địa phương phải có kế hoạch và triển khai kịp thời khắc phục hậu quả, phục hồi sản xuất, bảo đảm cung ứng đầy đủ hàng hóa thiết yếu, quản lý giá, bình ổn thị trường; đẩy nhanh công tác vệ sinh môi trường, phòng chống dịch bệnh ở khu vực bị lũ quét, sạt lở đất.

Đó là về lâu dài, còn trước mắt, để hỗ trợ người dân bị thiệt hại do thiên tai sớm ổn định cuộc sống thì đã có những giải pháp nào được triển khai, thưa ông?

Ông Trần Quang Hoài: Trong những đợt mưa lũ vừa qua ở miền Trung cũng như những đợt thiên tai khác, cùng với việc triển khai ngay các chính sách an sinh xã hội, lãnh đạo Chính phủ, Ban Chỉ đạo Trung ương về PCTT thường xuyên có mặt tại hiện trường trong và sau thiên tai để chỉ đạo hoạt động ứng phó; đồng thời quan tâm chỉ đạo bố trí các nguồn lực cho công tác khắc phục hậu quả.

Ngay trong sáng 1/11, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc cùng lãnh đạo các Bộ, ngành về thị sát, chỉ đạo khắc phục hậu quả thiên tai tại vùng tâm bão ở Quảng Ngãi, Quảng Nam. Tại cuộc làm việc chiều ngày 1/11 tại Quảng Nam, Thủ tướng Chính phủ đã đồng ý đề xuất bổ sung gạo hỗ trợ cho các tỉnh, lưu ý gạo phải đưa đến dân, đúng đối tượng; đồng thời nhất trí hỗ trợ thêm kinh phí cho các địa phương khắc phục hậu quả bão lũ, trong đó có khoản hỗ trợ nhà sập, hư hỏng nặng cho người dân. Thủ tướng lưu ý không được để người dân thiếu đói, bệnh tật sau lũ; do đó việc hỗ trợ của Chính phủ, các địa phương đến người dân kịp thời, liên tục.

Ban Chỉ đạo Trung ương về PCTT đã có thư kêu gọi các tổ chức xã hội, các nhà tài trợ trong và ngoài nước cùng với toàn bộ cộng đồng cùng chung tay hỗ trợ người dân vượt qua khó khăn và khắc phục hậu quả thiên tai. Thông qua Đối tác giảm nhẹ rủi ro thiên tai, Ban Chỉ đạo Trung ương về PCTT đã chủ động chia sẻ thông tin về tình hình thiên tai và phối hợp với Liên Hợp Quốc tổ chức 3 đoàn đánh giá nhanh thiệt hại và nhu cầu cho các đối tác và tổ chức quốc tế đến 5 tỉnh bị thiệt hại nhiều nhất từ 20-23/10/2020. Ngay sau đánh giá tại các tỉnh, cuộc họp cập nhật thông tin của đoàn đánh giá nhanh thiệt hại và nhu cầu tại 5 tỉnh cho các đối tác quốc tế, cơ quan Liên Hợp Quốc và các tổ chức phi chính phủ ở Việt Nam đã được tổ chức góp phần huy động kịp thời hỗ trợ để cùng Chính phủ và người dân Việt Nam khắc phục hậu quả thiên tai.

Tính đến ngày 03/11/2020, đáp lại lời kêu gọi của Ban Chỉ đạo Trung ương PCTT về việc ứng phó, hỗ trợ đồng bào miền Trung khắc phục hậu quả do bão lũ, các Đối tác Giảm nhẹ rủi ro thiên tai và các cơ quan Quốc tế đã có những hành động kịp thời và thiết thực để hỗ trợ người dân tại miền Trung Việt Nam trước khó khăn do thiên tai gây ra. Tổng số tiền cam kết hỗ trợ và dự kiến hỗ trợ gần 9,5 triệu Đô la Mỹ. Trong đó kể đến hỗ trợ đầu tiên của ASEAN và JICA ngay sau khi thiên tai xảy ra.

Xin cảm ơn ông!