Analytic
Thứ Sáu, ngày 23 tháng 08 năm 2019, 09:25:27

Rượu cần và Tây Nguyên

PV - 09:44, 25/06/2021

Cho đến bây giờ, chưa có nhà nghiên cứu văn hoá nào cất công nghiên cứu "Văn hóa rượu cần" ở Tây Nguyên một cách đầy đủ như là một công trình nghiên cứu sâu sắc nhất, đúng nghĩa nhất.

Rượu cần tham gia vào mọi sinh hoạt lớn nhỏ của cộng đồng. Ảnh: T.L
Rượu cần tham gia vào mọi sinh hoạt lớn nhỏ của cộng đồng. Ảnh: T.L

Đó là một điều đáng tiếc. Tôi thấy đây là một đặc điểm sinh hoạt văn hóa folklore (dân gian) rất đặc thù của vùng cao nguyên rừng núi giàu truyền thống này.

Nếu như người Việt xưa lấy "miếng trầu làm đầu câu chuyện" thì người Tây Nguyên coi tiếp khách, đãi bạn hay tổ chức các cuộc gặp mặt, nhỏ lẻ hay đông vui đều không thể thiếu rượu cần để đưa chuyện.

Thiếu rượu cần, không nên việc

Càng say tít càng uống nữa. Uống đến khi rượu lạt rồi, rượu chỉ còn dính chút men lá rừng trong nước suối thôi. Khi ấy ta sẽ tỉnh táo khoẻ khoắn trở lại và bạn có biết không? Hồn rượu đã dìu ta ra khỏi cơn say tít trở về với cộng đồng đấy.

Không giống như người Việt, việc uống rượu, thưởng thức văn hoá rượu chỉ dành cho các bậc cao niên bô lão, các nhà thức giả... Ở Tây Nguyên, khi trẻ vừa lớn lên đồng thời cũng là quá trình tập uống rượu cần và tập múa (xoang), chơi các nhạc cụ dân tộc như đánh cồng chiêng, đàn t'rưng, đàn goong, t'ní, k'lôngput, đinh tuk, đinh yơng… Nhạc cụ có loại nhạc cụ phân biệt trai gái, nhưng rượu cần thì không. Rượu cần có ở trong nhà, ngoài chòi rẫy, thậm chí cất ở trong kho ngoài rừng. Rượu cần tham gia vào mọi sinh hoạt lớn nhỏ của cộng đồng, từ lễ hội pơthi - một lễ hội lớn nhất của đồng bào Tây Nguyên, cho đến đôi ba người tâm tình chuyện trò rì rầm to nhỏ tâm sự chuyện vui chuyện buồn suốt ngày thâu đêm.

Đối với cộng đồng, mọi sinh hoạt nếu cuộc nào thiếu rượu cần là không thể. Nếu làng xã buôn sang có việc mà không có rượu cần thì việc ấy trở nên nhạt nhẽo, không ra gì. Rượu cần là chất xúc tác gắn kết người ta với nhau. Đầu tiên và sau cùng. Không rượu cần thì rất khó lôi kéo tụ tập được ai. Chưa nói lễ hội thì không thể không có rượu cần. Lễ hội nào cũng có luật lệ, có loại không thành văn. Có loại được người già nhớ nằm lòng. Có loại hội đồng các già làng ai ai cũng thuộc và không ai đòi hỏi "văn bản", ấy là trước tiên xem xét xem rượu cần ít nhiều, ngon hay không ngon, ghè to ghè nhỏ, ghè cổ hay ghè mới, giá trị cái ghè (bao bì!) tính bằng trâu bằng chiêng ché… nhưng lại chuẩn nhất.

Không có một loại hình sinh hoạt công cộng nào mà thiếu rượu cần. Đối với cá nhân và mỗi gia đình, thiếu rượu cần là thiếu phần hồn cho những câu chuyện, kể cả chuyện tâm tình lẫn chuyện làm ăn.

Nếu đo độ của rượu cần chắc chỉ ngang với bia hơi. Ghè rượu ngon - dở còn tùy thuộc vào tay người làm, tùy thuộc vào nguyên liệu và quan trọng hơn cả là kinh nghiệm của người làm ra nó.

Người Tây Nguyên nói chung rất tôn trọng các luật tục truyền thống. Trong luật tục không thành văn của người Jrai và người Ba Na, kẻ uống rượu say quậy phá bị phạt rất nặng. Kẻ uống rượu say nằm ngủ không quậy phá, tức là đang được thần ghè rượu nâng giấc, đón đi chơi ngoài rừng. Rượu cần không phân biệt giàu nghèo. Dù giàu có như các tù trưởng thuở trước, hay nghèo khó như bà cháu Yạ Bôm - một nhân vật nghèo khổ trong các truyện cổ tích, trong các truyền thuyết dân gian, thì cũng vẫn phải tuân theo lệ tục của ông bà để lại.

Rượu cần có mặt ở cả trong nhà giàu sang quyền quý lẫn nhà nghèo xác xơ. Chỉ cần một gùi sắn là người ta có thể có một ghè rượu ngon. Một ghè rượu ngon cũng có khi trị giá hàng chục con trâu bởi cái ghè cổ cả vùng chỉ có một, và bởi người chủ của nó cúng thần ghè bằng trâu, bò, heo, gà, mời được cả PLei (làng) uống chung, được các già làng gật gù tán thưởng. Rượu cần được phân chia thành đẳng cấp sau khi con người ở nơi đây có kẻ giàu người nghèo, cũng như mọi thứ vật dụng sinh hoạt khác.

Luật uống rượu cần cũng đơn giản và cũng không đơn giản chút nào. Dù ghè rượu nhỏ, vài ba người uống với nhau, trước khi uống người chủ ghè phải cúng xin thần linh, đọc lời khấn. Những cuộc liên hoan lớn, người uống can (đơn vị đo rượu cần tính từ miệng ghè xuống hơn một đốt ngón tay) đầu tiên phải là già làng, rồi đến các già làng trong hội đồng bô lão, sau đó đến khách khứa và các nhà chức sắc, và cuối cùng là đến toàn dân.

Rượu cần và tấm lòng nồng hậu

Hàng trăm ghè rượu đã được chuẩn bị cho buổi lễ của đồng bào dân tộc thiểu số ở Gia Lai. Ảnh: Hoàng Ngọc
Hàng trăm ghè rượu đã được chuẩn bị cho buổi lễ của đồng bào dân tộc thiểu số ở Gia Lai. Ảnh: Hoàng Ngọc

Người Tây Nguyên theo đa thần giáo. Tất cả mọi vật quanh ta đây đều có hai phần: Phần xác và phần hồn. Cái phần hồn ta không nhìn thấy nên phải cúng và gọi chung là yàng (có học giả dịch Yàng là Thần linh, lại có học giả dịch Yang là Trời, là Thần, còn tôi dịch là Hồn). Hồn núi. Hồn sông. Hồn nước Hồn cây. Hồn đá. Hồn ché rượu… Người Tây Nguyên không quan niệm thế giới bên kia là âm ti như người Việt, mà họ cho rằng sau khi chết "cái hồn" vẫn lẩn quất đâu đây, nó cần được ăn, được uống như người sống, chỉ đến khi làm lễ bỏ mả (pơthi), lễ tiễn đưa hồn pơtâu (hồn ma) về thế giới bên kia, nơi ấy cũng ở trên mặt đất này, nhưng xa lắm, cuối rừng cuối núi, nơi ấy, mọi thứ đều ngược lại với chúng ta: Ngày là đêm. No là đói. Sướng là khổ. Sống là chết. Buồn là vui...

Rượu cần được chế tác từ gạo, củ sắn, quả chuối chín, mít , kê, ngô… Men rượu cần được làm từ củ riềng, ớt, một số rễ lá cây rừng vừa rất đơn giản lại cũng vừa rất cầu kỳ, không khác quá trình ủ men của người Việt là mấy, chỉ khác là sau khi ủ men, người ta trộn với trấu (để khi cắm cần uống không bị trít lỗ), và cho vô ghè, dùng lá chuối bịt kín, chừng 10 ngày sau rượu ngấu, đem ra, chế nước suối vô là cắm cần uống được. Vị của rượu cần: Ngòn ngọt, cay cay, chua chua, đăng đắng.

Tôi đã nhiều lần được cùng bà con các dân tộc Tây Nguyên uống rượu cần. Sau mỗi trận đánh, về làng, bà con lấy ra ché rượu cho các con (bộ đội) giải phóng uống bồi dưỡng. Tôi cũng đã từng nhiều lần được cùng bà con uống rượu cần trong lễ hội mừng được mùa, lễ hội ăn cốm mới, đám cưới, đám ma…

Tôi nhớ những đêm sâu hun hút trong rừng già, cánh lính huyện đội chúng tôi ngồi chụm đầu bên các già làng, quanh ché rượu cần, bàn chuyện phá ấp dành dân, bàn chuyện liên hoan văn nghệ mừng ngày thắng trận. Tôi nhớ những đêm ngoài chòi rẫy cùng bà con canh chừng bọn thú rừng, bên bếp lửa nhà chòi, nằm gối đầu lên gộc củi, ăn thịt thú rừng nướng, nghe các nghệ nhân hát thâu đêm suốt sáng. Đa số các câu chuyện về những chàng trai tráng, giỏi đánh trận, giỏi săn thú và giỏi đan lát, giỏi cung tên, tài leo núi luồn rừng như các chàng Dăm Yông, Đăm Ji, về anh em Yoong Yứ đạp núi núi lở, chạy trên mặt nước thần, cưỡi trên mây trên gió đánh bọn cướp cứu nàng H'Bia xinh đẹp về buôn với cảnh hoành tráng, rượu cần xếp từ trên nhà rông tràn xuống sân làng, người quanh vùng tới uống múa hát mừng chiến thắng rộn ràng ngày nọ nối ngày kia có cả Mười con trăng!

Tôi cũng đã có nhiều lần say tít mù vì rượu cần, vì tấm lòng nồng hậu của bà con Tây Nguyên. Và vì bị say nhiều mà tôi được các bạn chung ghè trao cho kinh nghiệm mà tôi rút ra một bài học, nếu say tít thì hãy uống nữa, uống nữa. Càng say tít càng uống nữa. Uống đến khi rượu lạt rồi, rượu chỉ còn dính chút men lá rừng trong nước suối thôi. Khi ấy ta sẽ tỉnh táo khoẻ khoắn trở lại và bạn có biết không? Hồn rượu đã dìu ta ra khỏi cơn say tít trở về với cộng đồng đấy. 

Ý kiến độc giả
Mã bảo mật
Tin cùng chuyên mục
Bánh thuẫn - hương vị Tết xưa

Bánh thuẫn - hương vị Tết xưa

Với hương vị thơm ngọt, mềm xốp, bung nở như cánh hoa mai vàng gọi xuân về… bánh thuẫn đã trở thành đặc sản truyền thống được dùng trong dịp Tết cổ truyền tại Tp. Pleiku (Gia Lai). Ngày nay, việc làm bánh thuẫn không chỉ phục vụ ngày Tết mà còn giữ gìn nét văn hóa xưa qua bao thế hệ người dân phố núi.
Tin nổi bật trang chủ
Góp phần kiến tạo cho sự phát triển ở vùng đất khó Ba Chẽ

Góp phần kiến tạo cho sự phát triển ở vùng đất khó Ba Chẽ

Trang địa phương - Mỹ Dung - 19:13, 14/02/2025
Từng là huyện miền núi nghèo nhất của tỉnh Quảng Ninh, Ba Chẽ nay đã “thay da đổi thịt”, phát triển mạnh mẽ. Bên cạnh những chính sách hỗ trợ, đầu tư của Nhà nước, của tỉnh còn là sự bứt phá từ nội lực của mỗi người dân nơi đây, đặc biệt là các thanh niên trẻ. Bằng chính sức lao động và tư duy đổi mới, họ đã nỗ lực vươn lên trong phát triển kinh tế, góp phần kiến tạo cho sự phát triển của quê hương mình.
Tổ quốc gọi tên mình!

Tổ quốc gọi tên mình!

Phóng sự - Thanh Hải - 19:12, 14/02/2025
Trong lớp lớp thanh niên tòng quân hôm nay, có bao nhiêu chàng trai, cô gái viết lá đơn tình nguyện? Trong lớp lớp thanh niên sắp bước vào môi trường quân ngũ, có bao nhiêu người tạm gác khát vọng bản thân? Tôi không đoán hết nhưng tôi chắc chắn biết, những người trẻ hôm nay, đã không còn đợi chờ Tổ quốc gọi tên mình, mà tình nguyện được đứng dưới lá quân kỳ, hát vang khúc quân hành và cống hiến sức trẻ cho Tổ quốc.
Thương nhớ thuyền độc mộc

Thương nhớ thuyền độc mộc

Du lịch - Xuân Hòa - 19:06, 14/02/2025
Mặt hồ Lắk, huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk sớm mai yên ả như một tấm gương khổng lồ soi bóng trời xanh, phản chiếu những vệt nắng sớm tinh khôi. Giữa không gian bao la ấy, một chiếc plung (thuyền độc mộc) nhẹ lướt qua làn nước trong veo, để lại sau lưng những vòng sóng loang rộng dần, như lời thì thầm của quá khứ vọng về.
Thống nhất phương án xử lý những tồn tại, vướng mắc tại Dự án thủy điện Bản Vẽ

Thống nhất phương án xử lý những tồn tại, vướng mắc tại Dự án thủy điện Bản Vẽ

Xã hội - An Yên - 19:03, 14/02/2025
Dự án thủy điện Bản Vẽ huyện Tương Dương (Nghệ An) đã đưa vào vận hành từ năm 2010 nhưng bao năm qua còn rất nhiều tồn tại, vướng mắc phát sinh vẫn chưa được giải quyết dứt điểm. Mới đây, tại cuộc họp giữa Chủ đầu tư Dự án thủy điện Bản Vẽ và các địa phương có liên quan là huyện Tương Dương và Thanh Chương, các bên đã thống nhất phương án, kinh phí để xử lý dứt điểm những tồn tại còn hiện hữu.
Hàng nghìn tân binh Nghệ An lên đường nhập ngũ

Hàng nghìn tân binh Nghệ An lên đường nhập ngũ

Thời sự - Việt Lê - 19:02, 14/02/2025
Buổi lễ giao nhận quân năm 2025 tại tỉnh Nghệ An diễn ra trong không khí ấm tình đồng bào, háo hức của sức trẻ lên đường nhập ngũ. Trong giờ phút chia tay người thân, gia đình, nhiều tân binh đã không dấu nỗi xúc động, bịn rịn...
Mùa Xuân... "cõng" nhà lên non!

Mùa Xuân... "cõng" nhà lên non!

Bản tin tổng hợp của Báo Dân tộc và Phát triển. Bản tin sáng ngày 14/2/2025, có những thông tin đáng chú ý sau: Cầu nối quảng bá văn hóa dân tộc tới du khách. Mùa Xuân... "cõng" nhà lên non! Về Tây Ninh xem múa rồng nhang. Cùng các tin tức thời sự khác trong vùng đồng bào DTTS và miền núi.
Lào Cai: Xã vùng cao có 100% tân binh viết đơn tình nguyện nhập ngũ

Lào Cai: Xã vùng cao có 100% tân binh viết đơn tình nguyện nhập ngũ

Thời sự - Trọng Bảo - 19:01, 14/02/2025
Theo kế hoạch, ngày 15/2, 950 công dân trên địa bàn tỉnh vùng cao Lào Cai sẽ lên đường nhập ngũ thực hiện nghĩa vụ quân sự. Theo đánh giá của Hội đồng Nghĩa vụ quân sự tỉnh, tân binh trúng tuyển nghĩa vụ quân sự năm 2025 đều được nâng cao cả về số lượng và chất lượng. Trong đó, có hàng trăm tân binh đã viết đơn tình nguyện lên đường nhập ngũ.
Đắk Lắk: Gấp rút thực hiện nhiều giải pháp đáp ứng yêu cầu kiểm tra chất vàng O trong sầu riêng

Đắk Lắk: Gấp rút thực hiện nhiều giải pháp đáp ứng yêu cầu kiểm tra chất vàng O trong sầu riêng

Kinh tế - Hoàng Thùy - 19:00, 14/02/2025
Đầu năm 2025, Tổng cục Hải quan Trung Quốc có quy định mới, từ ngày 10/1, các lô sầu riêng từ Thái Lan, Việt Nam nhập khẩu vào Trung Quốc phải có giấy chứng nhận kiểm định dư lượng Candimi và chất vàng O (hay còn gọi là Auramine O). Trước tình hình này, người dân, doanh nghiệp, đơn vị sản xuất và cơ quan chuyên môn tỉnh Đắk Lắk đã gấp rút tìm giải pháp để đáp ứng tiêu chuẩn khắt khe do phía thị trường nhập khẩu sầu riêng tiềm năng này đưa ra.
Quảng Ninh: Tâm lý chủ quan-nguy cơ gia tăng dịch bệnh đường hô hấp

Quảng Ninh: Tâm lý chủ quan-nguy cơ gia tăng dịch bệnh đường hô hấp

Trang địa phương - Mỹ Dung - 18:59, 14/02/2025
Từ đầu năm nay, tỉnh Quảng Ninh đã ghi nhận khoảng 1.000 ca mắc cúm và khá nhiều bệnh liên quan đến đường hô hấp như sởi, thủy đậu...Số ca mắc khá cao nhưng hiện nhiều người dân vẫn còn tâm lý chủ quan, cho rằng cúm chỉ là bệnh nhẹ, dễ khỏi và tự điều trị tại nhà.
85 trường đại học đã có phương án tuyển sinh năm 2025

85 trường đại học đã có phương án tuyển sinh năm 2025

Giáo dục - Minh Nhật - 18:59, 14/02/2025
Nhiều trường đại học đã công bố phương án tuyển sinh năm 2025 với nhiều thay đổi nhằm phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông 2018.
Các địa phương khẩn trương xây dựng kế hoạch và tổ chức chiến dịch tiêm vaccine phòng, chống dịch sởi

Các địa phương khẩn trương xây dựng kế hoạch và tổ chức chiến dịch tiêm vaccine phòng, chống dịch sởi

Sức khỏe - Minh Nhật - 18:58, 14/02/2025
Bộ Y tế đề nghị Sở Y tế các tỉnh, thành phố trên cả nước khẩn trương xây dựng kế hoạch và tổ chức ngay chiến dịch tiêm vaccine phòng, chống dịch sởi năm 2025 trên địa bàn ngay sau khi vaccine được cung ứng, không để muộn quá một tháng kể từ khi nhận được vaccine theo kế hoạch và báo cáo kết quả theo quy định.