Nhà Dân tộc học Vương Xuân Tình trong một chuyến điền dã ở vùng sông nước Đồng bằng sông Cửu Long. Ảnh: NVCCNgười xây dựng bốn hướng nghiên cứu lớn
Tôi biết đến PGS.TS. Vương Xuân Tình qua bút ký “Những linh hồn bị cám dỗ” hơn 20 năm trước. Bài bút ký sử dụng bút pháp văn chương kết hợp với khoa học một cách sắc sảo để phân tích hiện tượng đồng bào Mông di cư vào Tây Nguyên và sự thâm nhập của đạo Tin Lành. Đó không chỉ là một bài báo có hiệu quả truyền thông, mà còn là một tác phẩm cho thấy sự uyên bác và tinh tế của người viết về dân tộc học và chính trị học.
Sinh năm 1954 tại Đông Anh (Hà Nội), từng rất yêu văn chương nhưng ông Vương Xuân Tình lại học Lịch sử - Trường Đại học Tổng hợp (nay là Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội). Sau đó, ông nhập ngũ vào quân đội, làm bản tin cho Sư đoàn 371.
Sau khi xuất ngũ, ông Vương Xuân Tình về công tác tại Tạp chí Dân tộc học, gắn bó 39 năm, giữ nhiều cương vị, từ biên tập viên đến Tổng Biên tập rồi Viện trưởng Viện Dân tộc học (thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam). Ông luôn coi tình yêu văn chương là nguồn lực quý cho công tác nghiên cứu của mình.
Nhà Dân tộc học Vương Xuân Tình tranh thủ làm việc khi đang ở làng người Pu Péo (huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang cũ). Bức ảnh được chụp vào năm 2015. Ảnh: NVCCPGS.TS. Vương Xuân Tình chia sẻ, trong sự nghiệp nghiên cứu, ông tập trung vào bốn hướng chính: Hướng nghiên cứu đầu tiên là về ẩm thực, cũng là hướng của luận án Tiến sĩ Dân tộc học đầu tiên ở lĩnh vực này, được thực hiện từ năm 1994 -1999. Luận án tập trung nghiên cứu bản sắc ẩm thực của người Việt vùng Kinh Bắc: Đó là sự vượt trội của các món ăn và chuẩn mực xã hội nghiêm ngặt trong ăn uống. Luận án còn được bổ sung từ kết quả nghiên cứu sau tiến sĩ (2002) của tác giả tại Hoa Kỳ. Năm 2004, công trình “Tập quán ăn uống của người Việt vùng Kinh Bắc” được Nxb. Khoa học xã hội ấn hành và đoạt giải Nhất của Hội Dân tộc học và Nhân học Việt Nam năm 2005.
Hướng này còn tiếp tục được PGS.TS. Vương Xuân Tình mở rộng sang nghiên cứu về an ninh lương thực và tham gia Đề án biên soạn Bách khoa toàn thư Việt Nam (Quyển 35). Nay, dù đã nghỉ hưu, ông vẫn tiếp tục nghiên cứu ẩm thực của hai dân tộc rất ít người là Brâu và Rơ Măm trong khuôn khổ một dự án bảo tồn văn hóa, đồng thời ấp ủ nhiều kế hoạch nghiên cứu khác về lĩnh vực này.
Ở một đất nước đa tộc người như Việt Nam, mối quan hệ của các tộc người phải gắn bó chặt chẽ với quốc gia - dân tộc.
Hướng nghiên cứu thứ hai là hưởng dụng đất ở vùng cao. Năm 1996, cùng với một đồng nghiệp ở Thụy Điển, PGS.TS Vương Xuân Tình là những người đầu tiên thực hiện nghiên cứu chính sách giao đất, giao rừng tại vùng cao Việt Nam qua thử nghiệm ở tỉnh Hà Giang. Sau đó, ông còn tham gia nhiều dự án nghiên cứu lĩnh vực này ở một số tỉnh khác. Đề xuất của nhóm nghiên cứu đã góp phần xây dựng chính sách giao đất, giao rừng cho cộng đồng trong Luật Đất đai 2003 và một số sửa đổi về Luật Đất đai sau này.
Hướng thứ ba là văn hóa và phát triển, gắn với vai trò chuyên gia tư vấn dân tộc học trong nhiều dự án về lâm nghiệp, nông nghiệp, giáo dục, y tế, thủy lợi, giao thông, tái định cư. Qua đây, PGS.TS. Vương Xuân Tình đã cùng đồng nghiệp góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đồng bào DTTS. Mặt khác, từ xây dựng khái niệm, nội hàm và nghiên cứu về văn hóa quốc gia, ông đã nêu luận điểm xây dựng loại hình văn hóa này và thực hiện ở vùng biên giới, vùng DTTS nước ta.
Hướng cuối cùng là nghiên cứu quan hệ tộc người với quốc gia - dân tộc. Trong nhiệm kỳ làm Viện trưởng Viện Dân tộc học (2011-2016), PGS.TS. Vương Xuân Tình đã đề xuất thực hiện chương trình tổng kết nghiên cứu về tộc người ở Việt Nam. Qua đó, đã rút ra một luận điểm quan trọng: Ở một đất nước đa tộc người như Việt Nam, mối quan hệ của các tộc người phải gắn bó chặt chẽ với quốc gia - dân tộc. Chương trình tổng kết còn thực hiện nhiệm vụ trọng yếu nữa là nghiên cứu, xuất bản bộ sách “Các dân tộc ở Việt Nam”, do PGS.TS. Vương Xuân Tình làm chủ biên. Bộ sách này đã được trao Giải B của Giải thưởng Sách quốc gia năm 2019.
Nhà Dân tộc học Vương Xuân Tình (ngoài cùng bên trái) cùng đồng nghiệp đang phỏng vấn già làng người Ê Đê ở tỉnh Đắk Lắk (năm 2022)Điền dã và trăn trở của người làm dân tộc học
Theo PGS. TS. Vương Xuân Tình, là nhà dân tộc học, không thể “sợ” điền dã. Trong những chuyến đi dài ngày ở vùng cao, vùng sâu, vùng xa, ông cùng đồng nghiệp từng trải qua những điều kiện khắc nghiệt nguy hiểm như mưa bão, lũ quét, sạt lở núi... Những chuyến đi ấy thực chất là quá trình nghiên cứu điển hình của dân tộc học - từ xây dựng đề cương, đọc tài liệu, tiến hành điền dã, xử lý thông tin đến hoàn thiện báo cáo.
Một trong những điều PGS.TS. Vương Xuân Tình trăn trở là việc nghiên cứu dân tộc học hiện nay tuy phong phú nhưng vẫn ít chiều sâu và nếu không đổi mới, sẽ khó kỳ vọng có những công trình đỉnh cao như mong đợi. Thêm nữa, sự cấu trúc lại các cấp hành chính, cũng có thể ảnh hưởng đến vấn đề tộc người. Đó là việc một số vùng văn hóa hoặc tiểu vùng văn hóa tộc người bị xáo trộn. Điều ấy sẽ đặt ra những thách thức trong quản lý, phát triển vùng kinh tế - xã hội gắn với vùng văn hóa tộc người.
PGS. TS. Vương Xuân Tình cho rằng, chỉ khi nghiên cứu gắn liền thực tiễn và thấu hiểu sâu sắc đời sống tộc người, dân tộc học mới thật sự phát huy vai trò trong sự phát triển bền vững của đất nước.
