Học vấn - Con đường phát triển bền vững của người Dao: Thách thức mới trên tinh thần ham học của người Dao (Bài cuối)

Những thử thách của thời đại

Bước sang thế kỷ XXI, làn sóng đô thị hóa, kinh tế thị trường, công nghệ số và các biến động xã hội toàn cầu đã len lỏi tới tận những thôn bản xa xôi. Tác động của chúng lên người Dao là điều không thể phủ nhận, cả tích cực lẫn tiêu cực. Không khó để thấy nhiều bạn trẻ Dao, đặc biệt là thế hệ Gen Z, nhờ thừa hưởng tinh thần hiếu học của tổ tiên, cộng với khả năng thích ứng nhanh, đã tự tin khẳng định mình trên nhiều lĩnh vực, bắt đầu có những đóng góp đầu tiên cho cộng đồng và xã hội. Tuy nhiên, trong hành trình hội nhập, những “hạt sạn” cũng dần lộ diện.

Là người đã gắn bó trọn đời với sự nghiệp công tác dân tộc, nguyên Thứ trưởng, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Dân tộc Hoàng Thị Hạnh không khỏi trăn trở: "Thực tế hiện nay, không chỉ các em nhỏ mà ngay cả nhiều người trung niên, cao tuổi dân tộc Dao cũng không am hiểu, biết viết, đọc chữ Nôm của dân tộc mình. Các câu thành ngữ, tục ngữ, dân ca, múa dân gian và các tập tục trong việc hành lễ tâm linh…cũng thưa vắng dần, nhất là ở các thị trấn, thị tứ hay các vùng nông thôn đang được đô thị hóa. Mặc dù các tri thức người Dao đã có nhiều cố gắng để mở lớp, dạy chữ, khơi dậy các tập tục tiến bộ, nhân văn, loại bỏ hủ tục, hòa nhập cộng đồng. Tuy nhiên chúng ta không đánh đồng tinh thần hiếu học tổng thể của người Dao với việc chỉ học chữ Nôm – Dao mà phải nhìn từ góc độ tổng thể của việc truyền dạy văn hóa và tiếp thu văn hóa của đồng bào." 

Tiến sĩ Triệu Thị Nhất, người con của vùng lòng hồ Na Hang (Tuyên Quang), thẳng thắn chỉ ra một chuyển biến tâm lý đáng lo ngại trong một bộ phận phụ huynh Dao hiện nay: “Một bộ phận không nhỏ phụ huynh Dao do trưởng thành trong giai đoạn tình hình kinh tế - xã hội đang khởi sắc toàn diện như hiện nay, vô tình hay hữu ý, đã hình thành một tư duy an phận rằng: Cứ như này (hoặc cứ có tiền) là đã đủ sống! Tư duy này âm thầm len lỏi vào các con, khiến các em dần mất đi khát khao học tập.”

Cùng nỗi trăn trở, chị Chảo Thị Yến, cây viết và người truyền cảm hứng cộng đồng, nêu thực trạng tại chính quê hương Bát Xát (Lào Cai) của mình: “Bằng lòng quá sớm với những gì mình đang có đang trở thành rào cản lớn khiến một số bạn trẻ tại quê mình không còn tinh thần phải học để thoát nghèo. Việc các bạn kiếm tiền sớm cũng không có gì xấu, nếu các bạn vẫn có tinh thần học hỏi để phát triển bản thân. Nhưng đại đa số những bạn mình tiếp xúc lại hài lòng với việc đi làm các công việc như nhân viên quán ăn, công nhân nhà máy, không cần suy nghĩ nhưng vẫn đủ ăn, đủ mặc… và tỏ ra thụ động để tiếp nhận những cái mới. Thậm chí, tại quê mình đã có những trường hợp tìm cách sang Campuchia lao động, dù báo chí đã phản ánh và cảnh báo. Nhưng vì ma lực đồng tiền, nhiều bạn trẻ chấp nhận bỏ học, chấp nhận rủi ro…”

Ngoài ra, không ít bạn trẻ Dao, khi lần đầu rời bản xuống phố, phải đối mặt với vô số bỡ ngỡ: thiếu kỹ năng sống, thiếu tự tin, thiếu kiến thức pháp luật, kỹ năng thích nghi và phản biện trước những đổi thay chóng mặt của thời đại. Không ít trường hợp vì thế mà thu mình, nản chí, thậm chí vướng vào tệ nạn…

Đồng hành cùng sự trường tồn của đất nước

Giữa guồng quay gấp gáp tới mức tưởng như có thể thay bỏ tất cả những gì của truyền thống, chính những người Dao có tâm huyết lại đang âm thầm trở thành “người giữ lửa” cho truyền thống hiếu học của dân tộc mình. Không chờ đợi hoàn toàn vào chính sách, nhiều trí thức và bạn trẻ Dao đã chủ động thành lập những không gian gắn kết cộng đồng. Nổi bật trong đó là hai hội nhóm: “Sinh viên dân tộc Dao tại Hà Nội” và “Người Dao Việt Nam – Gắn kết từ bản sắc.”

Từ nhu cầu thiết thực ban đầu là hỗ trợ nơi ở, đồ dùng sinh hoạt cho tân sinh viên, đến nay, hai nhóm đã mở rộng thành mạng lưới hỗ trợ học tập, hướng nghiệp, kết nối thế hệ, tổ chức nhiều hoạt động cộng đồng ý nghĩa như: chương trình “Đông ấm về bản Dao”, quyên góp giúp bà con vùng thiên tai, sinh hoạt văn hóa - văn nghệ tôn vinh bản sắc và tinh thần đoàn kết dân tộc…

Chính từ những sáng kiến tự thân ấy, tinh thần “học để nâng mình - học để giúp đời” không chỉ được gìn giữ, mà còn được tiếp sức mạnh mẽ bởi tình đồng bào và niềm tin vào tương lai.

Trên hành trình gìn giữ và phát huy văn hóa hiếu học của người Dao, luôn có sự đồng hành bền bỉ và trách nhiệm của Nhà nước, từ trung ương đến địa phương. Hệ thống chính sách ngày càng được hoàn thiện. Cơ chế hành chính đang xúc tiến những điều chỉnh tích cực với việc thành lập Bộ Dân tộc và Tôn giáo. Thông qua đó, Đảng và Nhà nước không chỉ thể hiện cam kết sâu sắc trong việc chăm lo cho sự phát triển bền vững của đồng bào, mà còn tạo nên hành lang pháp lý và nguồn lực cần thiết để tinh thần ham học của người Dao tiếp tục được nuôi dưỡng.

Dù vẫn còn đó những lo âu trước tốc độ chuyển mình nhanh chóng của xã hội, nhưng Nguyên Thứ trưởng Hoàng Thị Hạnh vẫn luôn tin tưởng rằng với nền tảng chính sách ngày càng sát thực, cộng đồng Dao sẽ tiếp tục giữ được truyền thống hiếu học, thích nghi linh hoạt và vươn lên trong thời đại mới.

“Đó chính là những kết tinh văn hóa được lớp lớp các thế hệ người Dao truyền dạy cho con cháu muôn đời. Tại sao người Dao có một kho tàng văn hóa đồ sộ, phong phú, đa dạng như thế? Đó là ý thức tự thân trong nhu cầu bảo tồn nòi giống của con người, của dòng họ, của gia đình. Và điều quan trọng không kém chính là truyền thống hiếu học của người Dao được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Truyền thống hiếu học của người Dao đã trở thành yêu cầu, nhu cầu để tồn tại và trưởng thành, phát triển của cuộc sống. Nó là sợi chỉ xuyên suốt, khâu nối và làm nên nền văn hóa đặc sắc của người Dao".

Bà Hoàng Thị HạnhNguyên Thứ trưởng, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Dân tộc

Dẫu phía trước còn nhiều chông gai, sức ép và những chuyển động khôn lường của thời đại, tinh thần hiếu học của người Dao bền bỉ chảy trong mạch nguồn văn hóa dân tộc, từ những con chữ Nôm lưu giữ tri thức bản Dao đến những bước đi tự tin trên bục giảng ở bất cứ nơi nào. Với tinh thần chủ động, tâm huyết của bản thân, sự chung tay của cộng đồng, sự hỗ trợ của Nhà nước; khát vọng học tập ấy đã và đang chuyển hóa thành nội lực, tiếp sức cho cộng đồng người Dao nói riêng và đồng bảo các DTTS nói chung, vươn lên phát triển mạnh mẽ và bền vững; như mong mỏi của Nghệ nhân dân gian Tẩn Kim Phu gửi gắm trong tác phẩm để đời của ông “Truyện thơ người Dao Khâu ở Sìn Hồ, Lai Châu” (NXB Văn Hóa – Thông Tin, 2012):

“Biết chữ lại thêm hiểu khoa học

Chẳng lo thiếu gạo chẳng lo tiền

Hòa chung dân tộc đại đoàn kết

Dựng xây cuộc sống mãi đẹp tươi.”